Antoni Zygmunt Helcel

---

Życiorys

Antoni Zygmunt Helcel rozpoczął swoją edukację w liceum św. Anny w Krakowie, gdzie ukończył naukę w 1823 roku. Następnie, w latach 1823–1824, kształcił się na wydziale filozoficznym, a thereafter na Uniwersytecie Jagiellońskim, na którym zdobył doktorat z zakresu prawa w 1828, broniąc rozprawę „De querela inofficiosi testamenti iuris Romani principia”. W celu wzbogacenia swojej wiedzy, swoje studia kontynuował w Wrocławiu (1828-1829), Berlinie (1829), Heidelbergu (1830) oraz Paryżu (1830).

Ważnym momentem w jego życiu była działalność w powstaniu listopadowym. Wstępując jako ochotnik w styczniu 1831 do pułku jazdy poznańskiej, rozpoczął swoją służbę najpierw jako szeregowiec, a niebawem, od 15 czerwca 1831, awansował na wachmistrza szwadronowego. Wkrótce potem, od 2 października, zdobył stopień podporucznika. Uczestniczył w kluczowych wydarzeniach walk, takich jak bitwa pod Wawrem (19–20 lutego 1831) oraz Grochowem (25 lutego 1831), a także w obronie Warszawy (6–7 września 1831).

Po zakończeniu działań wojennych Helcel powrócił do Krakowa, gdzie w latach 1832–1833 pełnił funkcję wykładowcy historii prawa polskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1835 roku stał się właścicielem drukarni, a w latach 1836–1837 był także założycielem oraz redaktorem czasopisma „Kwartalnik Naukowy”. Chociaż czasopismo miało ambicje bycia ogólnosłowiańskim pismem naukowym, jego działalność zakończyła się z powodu poważnych problemów finansowych oraz trudności związanych z cenzurą. Po sprzedaży drukarni, Helcel przez lata 1837–1845 zarządzał majątkiem Górka Narodowa, zlokalizowanym w pobliżu Prądnika Białego.

W sprawy publiczne Rzeczypospolitej Krakowskiej zaangażował się z pasją, zostając członkiem Izby Reprezentantów (sejmu) wolnego miasta Krakowa w latach 1837–1846. Helcel publicznie występował w obronie Uniwersytetu Jagiellońskiego, który stał w obliczu groźby likwidacji w 1833 roku. Chociaż ostatecznie uczelnia przetrwała, zmiana w kierunku jej reformy spowodowała, że Helcel stracił szansę na kontynuowanie kariery akademickiej na uczelni. Ponadto, był współautorem adresu Zgromadzenia Reprezentantów do „dworów opiekuńczych” w 1838 roku, a jego salon bywał miejscem spotkań krakowskich konserwatystów.

W trakcie powstania krakowskiego w 1846 roku Helcel został mianowany jednym z członków Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego, który stawiał czoła rewolucyjnym postawiom. Po przywróceniu do władzy Jana Tyssowskiego, Helcel pełnił funkcję sekretarza w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Jako przedstawiciel Rady Miejskiej zajmował się rozmowami z wojskiem austriackim na temat kapitulacji Krakowa.

W okresie Wiosny Ludów Helcel nadal rozwijał swoją działalność polityczną. Był członkiem Rady Miejskiej Krakowa i w kwietniu 1848 roku uczestniczył w krakowskiej delegacji do Wiednia, która protestowała przeciwko bombardowaniu miasta przez armię austriacką. Organizował zjazd polski we Wrocławiu w maju 1848 roku, mający na celu powołanie ogólnopolskiego rządu. Wziął również udział w Kongresie Słowiańskim w Pradze (wrzesień 1848), na którym popierał ideę konfederacji Słowian w ramach monarchii habsburskiej. W dniach 29 listopada 1848 – 7 marca 1849 zasiadał jako poseł do Sejmu Konstytucyjnego w Wiedniu i Kromieryżu, gdzie został wybrany w wyborach uzupełniających po rezygnacji Józefa Krzyżanowskiego z okręgu wyborczego Kraków 3. W parlamencie przynależał do „Stowarzyszenia” skupiającego demokratycznych posłów polskich oraz stał się jednym z liderów konserwatywnych posłów polskich, obok Jerzego Lubomirskiego i Adama Potockiego.

W wyniku zmian, jakie przyniosła Wiosna Ludów, Helcel został wykładowcą, a niebawem profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jednak na przełomie 1852 i 1853 roku został usunięty z uczelni w ramach akcji germanizacyjnej prowadzonej przez rząd Bacha, wspólnie z Wincentym Polem, Józafatem Zielonackim i Antonim Małeckim. Po usunięciu z uniwersytetu, w latach 1853–1856 gospodarował w kupionym majątku Gołcza pod Miechowem, na terenach zaboru rosyjskiego. Po powrocie do Krakowa aktywnie uczestniczył w działaniach Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, przez dwa lata (1857-1859) będąc przewodniczącym Oddziału Nauk Moralnych oraz kierując Komisją Historyczną (1858-1866).

Na przełomie lat 1860-1870 Helcel został członkiem honorowym Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Jego polityczne zaangażowanie w Galicji, wśród konserwatystów krakowskich, przejawiało się także w autorstwie adresu ziemiaństwa galicyjskiego do tronu w 1861 roku. W 1861 roku zasiadał jako poseł do galicyjskiego Sejmu Krajowego I kadencji (15–26 kwietnia), gdzie wybrano go z kurii III w okręgu krakowskim. Po jego rezygnacji w 1862 roku mandat objął jego następca, Ignacy Lipczyński. Dodatkowo, Helcel był deputowanym do austriackiej Rady Państwa (11 maja 1861 – 4 listopada 1861), wybranym jako delegat z grona posłów miasta Krakowa i Białej. W parlamencie austriackim przynależał do frakcji konserwatywnej Koła Polskiego w Wiedniu, lecz zrezygnował z obu mandatów z powodu nienajlepszego stanu zdrowia. W 1869 roku, w obliczu ataków na Kościół związanych z sprawą Barbary Ubryk, powołał klerykalne stowarzyszenie Warownia Krzyża.

O ostatnich jego momentach warto wspomnieć, że został pochowany w ufundowanej przez swego brata Ludwikakaplicy Zmartwychwstania Pańskiego na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Dorobek naukowy

Swoją aktywność naukową Antoni Zygmunt Helcel prowadził niezależnie, pomimo ograniczeń związanych z brakiem możliwości pracy w środowisku akademickim. Jego badania koncentrowały się głównie na historii prawa, a zasłynął jako pierwszy polski uczony, który wykorzystał księgi sądowe jako materiał badawczy do zgłębiania dziejów Polski. Helcel nie tylko stworzył wielką ilość własnych prac z dziedziny historii prawa i historii, ale również zajmował się wydawaniem źródeł.

Wydawnictwa, które przygotował lub współtworzył, obejmują:

• „Starodawne prawa polskiego pomniki” (tom I–II, 1856–1870), gdzie znajduje się między innymi Księga elbląska,
• współpraca przy „Codex diplomaticus Poloniae” (tom I–IV, 1847–1887).

Jego główne publikacje w obszarze historii prawa to:

• „Rys postępów prawodawstwa karnego ze szczególnym względem na nowsze w téj mierze usiłowania” (Kraków 1837),
• „Historyczno krytyczny wywód tak zwanego Wiślickiego prawodawstwa Kazimiérza Wielkiego” (Warszawa 1856), będąca częścią pierwszego tomu wspomnianych pomników,
• „Dawne prawo prywatne polskie” (Kraków 1874).

Wśród jego dzieł historycznych znajdują się prace takie jak:

• „O klasztorze jędrzejowskim i będącym tam nagrobku Pakosława kasztelana krakowskiego” (Kraków 1852),
• „O dwukrotnem zamęzciu xiężniczki Ludwiki Karoliny Radziwiłłównej i wynikłych ztąd w Polsce zamieszkach: przyczynek do dziejów panowania Jana III” (Kraków 1857),
• „List otwarty do Augusta Bielowskiego o najdawniejszych znanych nadaniach klasztoru Benedyktynów w Mogilnie” (Lwów 1865).

Rodzina i życie prywatne

Antoni Zygmunt Helcel urodził się w rodzinie, która miała niemieckie korzenie, jednak była już spolonizowana. Jego przodkowie przybyli do Polski z okolic Salzburga na przełomie XVIII wieku. Był najstarszym synem Antoniego Hölzela, krakowskiego kupca, oraz Józefy z Sonntagów. Jego ojciec żył w latach około 1780-1854, a matka zmarła w 1831 roku. W rodzinie przywódczym ośrodkiem byli również jego bracia oraz siostry.

Wśród braci Antoniego można wymienić Józefa, który był ziemianinem w Miechowskim, oraz Ludwika Edwarda, który pełnił funkcję wiceprezydenta Krakowa oraz był bankierem. Jego siostry, Anna Brygida, wyszła za mąż za ziemianina z Miechowskiego, Władysława Bielskiego, natomiast Julia, żona Cezarego Hallera, żyła w latach 1827-1893.

W życiu osobistym Helcel zawarł związek małżeński 1 sierpnia 1832 roku z Franciszką z Prandotów-Schrudzińskich, której lata życia rozciągają się od 1809 do 1889 roku. Jego życie rodzinne i kariery osadzone na solidnych fundamentach historycznych stają się kluczowymi elementami jego biografii.

Literatura

Antoni Zygmunt Helcel to postać, która odcisnęła swoje piętno na kartach historii Polski, a jego życie i działalność zostały dokładnie opisane w różnych źródłach. Oto kilka kluczowych pozycji literatury dotyczącej tego wybitnego prawnika i historyka:

• Zbigniew Jabłoński w książce *Helcel Antoni Zygmunt (1808-1870)* zamieścił obszerne informacje w Polskim Słowniku Biograficznym, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960-1961, str. 354–357,
• W Austriackim Biograficznym Leksykonie 1815-1950, pod redakcją, znajduje się analiza życia Helcela w tomie 2 (Lfg. 8, 1958), str. 254–255,
• Robert Bielecki w *Słowniku biograficznym oficerów powstania listopadowego* prezentuje sylwetkę Helcela na stronie 262 w tomie 1, Warszawa 1995,
• Zygmunt Ludwik Dębicki dokonał podsumowania życia Helcela w książce *Antoni Zygmunt Helcel. Życiorys*, Kraków 1970,
• Wacław Aleksander Maciejowski opisuje postać Helcela jako prawnika-historyka w swoim dziele z 1876 roku, str. 1–7,
• Wreszcie, ważne informacje o Helcelu znaleźć można także w książce autorstwa Janiny Bieniarzówny oraz Jan M. Małeckiego, *Dzieje Krakowa*, t. 3: Kraków w latach 1796–1918, Kraków 1994,
• Na koniec warto wspomnieć o encyklopedii, w której znajduje się hasło o Helcelu, tj. *Encyklopedia Krakowa*, Kraków – Warszawa 2000, s. 282.

---

Oceń: Antoni Zygmunt Helcel

---