Michał Bałucki

---

Życiorys

Michał Bałucki urodził się w rodzinie z klasy średniej, gdzie jego ojciec był krawcem, a matka Eufrozyna, neofitka z Kochmanów, prowadziła kawiarnie. Niestety, została zamordowana, a w wykryciu sprawcy pomogła znana postać, Władysław Swolkień. W swoich młodzieńczych latach uczęszczał do krakowskiego gimnazjum Św. Anny, a następnie kontynuował naukę na wydziale matematyczno-fizycznym, który zaczął w 1857 roku, a później na wydziale historyczno-literackim Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W okresie od 1857 do 1864 roku Bałucki był aktywnym uczestnikiem spotkań artystów w pracowni rzeźbiarskiej Parysa Filippiego w Krakowie. Wśród jego towarzyszy znaleźli się m.in. Józef Szujski oraz J.K. Turski. Ponadto, w latach 1861–1862 współredagował tygodnik społeczno-kulturalny „Niewiasta”. Następnie przez pewien czas byl nauczycielem w Częstochowie.

Chociaż Bałucki nie uczestniczył w powstaniu styczniowym, niezwykle aktywnie angażował się w działalność spiskową w Galicji, wspierając tzw. stronnictwo czerwonych. Za swoje działania spędził rok w więzieniu, gdyż został aresztowany na końcu 1863 roku. Kolejne lata jego życia to Warszawa w latach 1865-1866, a potem powrót do Krakowa.

W 1885 roku objął funkcję prezesa wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Krakowie. Wraz z Alfredem Szczepańskim współredagował w latach 1867-1868 tygodnik dla kobiet „Kalina”. Od 1869 do 1873 roku pisał cotygodniowe felietony pod tytułem Tygodnik krakowski dla dziennika „Kraj”. Jego talent dramatyczny został dostrzegany, czego dowodem były nagrody, które otrzymał – w 1871 roku nagrodzono go w krakowskim konkursie dramatycznym za sztukę Pracowici próżniacy, a w 1892 roku w konkursie „Kuriera Warszawskiego” za komedię Flirt.

Na końcu swojego życia Bałucki skonfrontował się z ruchem młodopolskim, co zauważalne było w jego krytycznych wypowiedziach, gdzie Lucjan Rydel szczególnie ostro atakował jego prace. Poza tym, Bałucki, przygnębiony porażkami swoich ostatnich dzieł oraz zdiagnozowaną nerwicą, zdecydował się na samobójstwo, strzelając w skroń z rewolweru. Tragiczne zdarzenie miało miejsce w październikowy wieczór na krakowskich Błoniach, niedaleko Parku Jordana.

Jego pogrzeb wzbudził wiele kontrowersji, gdyż został pochowany na cmentarzu Rakowickim, w kwaterze Bc, w rzędzie północnym, bez jakiejkolwiek religijnej oprawy. Choć interweniowali znani ludzie, jak marszałek Andrzej Kazimierz Potocki czy tajny radca Antoni Wodzicki, kardynał Jan Puzyna zdecydowanie sprzeciwił się pogrzebowi kościelnemu, co sprowokowało wiele negatywnych reakcji wśród krakowskiej społeczności.

Niedługo po tragicznej śmierci pisarza, mieszkańcy Krakowa postanowili uczcić jego pamięć poprzez postawienie pomnika. Zbiórka funduszy zakończyła się sukcesem, a popiersie Bałuckiego, wykonane przez Tadeusza Błotnickiego, szybko znalazło swoje miejsce. Planowano, by odstawić pomnik na skwerze przed Teatrem Słowackiego, jednak sprzeciw konserwatywnych kręgów zmusił do przeniesienia go na tyły teatru, wśród zieleni Plant. Uroczyste odsłonięcie miało miejsce w 1911 roku, w dziesiątą rocznicę śmierci Bałuckiego.

Twórczość

Michał Bałucki był wybitnym twórcą literackim, który zaliczał się do grona przedburzowców – autorów debiutujących przed wybuchem powstania styczniowego, na styku późnego romantyzmu oraz pozytywizmu. Większość badań wskazuje, że jego pierwsze literackie kroki stawiał w 1861 roku poprzez publikację poematów inspirowanych folklorem. Istnieje jednak inne źródło, które wskazuje na jego debiutanckie wiersze, które ukazały się na łamach „Gwiazdki Cieszyńskiej” w 1869 roku, gdzie znalazły się utwory takie jak Do ojca (nr 16/1860) oraz Niedzielna pieśń pastuchy (nr 26/1860). Dodatkowo w tym czasopiśmie opublikowano jego dłuższy utwór poetycki pt. Góral (nr 42/1860) oraz wierszowany obrazek Dziewczyna spod lasu (nr od 22 do 25/1860). Również debiut w „Dzienniku Literackim” z 1859 roku jest wspominany. Do dziś jego komedie obyczajowe cieszą się dużą popularnością. Do najbardziej znanych należą utwory takie jak Polowanie na męża, Radcy pana radcy, Grube ryby, Dom otwarty, a także Klub kawalerów. Warto wspomnieć również o jego powieściach takich jak Błyszczące nędze, Pańskie dziady czy Pan burmistrz z Pipidówki, z których niektóre wciąż są wystawiane.

Proza

Pierwsze powieści Bałuckiego były głęboko osadzone w kontekście wydarzeń powstańczych, czego przykładem są utwory Przebudzeni (1864) oraz Młodzi i starzy (1866). W latach 70. XIX wieku stał się on jednym z głównych propagatorów pozytywizmu w Galicji, pisząc powieści tendencyjne, w których bohaterowie pozytywni i negatywni, głównie z klasy średniej, zostali przedstawieni w sposób schematyczny. Jego utwory przekazywały zarówno program społeczny, jak i ideowy. Powieść Z obozu do obozu (1874) ukazuje dramatyczną klęskę uczciwego działacza, który uwikłany jest w gąszcz intryg w środowisku krakowskim, natomiast Błyszczące nędze (1870) przedstawia z krytycznym okiem arystokratyczno-ziemiańskie środowisko. Bohaterami pozytywnymi byli tu przedstawiciele inteligencji, jak adwokat, czy rzemieślnicy, a nawet w powieści Byle wyżej (1875) można dostrzec ich ważną rolę. W utworze Żydówka (1870) pisarz odważnie potępiał antysemityzm, a w swojej późniejszej twórczości zajął się krytyką rzeczywistości. Świat przedstawiony w tych utworach był pełen zbrodni, kapitalistycznego wyzysku, a także socjalistycznych demagogów (np. 250 000 1882, W żydowskich rękach 1884, Przeklęte pieniądze 1899). W ostatnich dziełach Bałucki krytykował także dekadentyzm, jak w Pamiętniku Munia (1899).

Innym istotnym nurtem w twórczości Bałuckiego jest satyra polityczno-obyczajowa. Utwór Dwie wizyty jego ekscelencji (1883) ukazuje przemianę byłych patriotów w rojalistów. W groteskowy sposób autor przedstawia drobne mieszczaństwo Galicji, ukazując jego kompleks niższości wobec szlachty oraz snobizm, a także dewizę życia na pokaz (Pan burmistrz z Pipidówki 1887). W kontraście przedstawia rzetelność oraz pracowitość klas niższych, takich jak rzemieślnicy czy straganiarki, portretując je z sympatią oraz humorem (Typy i obrazki krakowskie 1881, Nowele i obrazki 1885).

Komedie

Prawie wszystkie dramaty Bałuckiego znajdują się na pograniczu komedii oraz farsy, odwołując się do tradycji Aleksandra Fredry. Akcja jego komedii głównie osadzona jest w środowisku średniozamożnego mieszczaństwa, choć można spotkać i odniesienia do szlachty. W wczesnych dziełach Bałucki z całą mocą krytykuje pogoń za tytułami, wygórowane ambicje, snobizm i służalczość względem szlachty bądź władz (Polowanie na męża 1865, Radcy pana radcy 1867, Pracowici próżniacy 1871, Komedia z oświatą 1876, Krewniaki 1879, Sąsiedzi 1880). Najpopularniejsze komedie z jego twórczości ze środkowego okresu to grane w latach 80. XIX wieku znakomite sztuki, takie jak Grube ryby (1881), które ukazują starszych panów, nadmiernie ufnych w swoją atrakcyjność małżeńską, oraz Dom otwarty (1883), prezentujący perypetie gości i gospodarzy podczas wieczorku tanecznego. Klub kawalerów (1890) oparty jest na zmaganiach kobiet w obliczu męskich postanowień.

W późniejszych utworach Bałucki zainicjował także krytykę demoralizacji w dziennikarstwie (Nowy dziennik 1887) oraz dekadentyzm (Szwaczki 1897). Temat emancypacji kobiet również znajdował swoje miejsce w jego komediach (Emancypowane 1873, Sprawa kobiet 1896). Jeśli chodzi o fabułę, komedia Bałuckiego często koncentrowała się na drobnych sprawach oraz konfliktach, które łatwo można było rozwiązać. Humor sytuacyjny, a także rozbieżności między słowami a czynami postaci były znaczącym elementem jego twórczości, z czasem stając się coraz bardziej złożone.

Publicystyka

W sferze publicystycznej Bałucki podejmował podobne wątki ideowe, jakie występowały w jego powieściach. W felietonach publikowanych w Tygodniku krakowskim krytykował niedojrzałość społeczną zarówno mieszczaństwa, jak i szlachty, a także bierność i brak odwagi cywilnej. Zwracał uwagę na serwilizm wobec władz zaborczych oraz na tendencje konserwatywne i klerykalne w ówczesnym społeczeństwie.

Dzieła

Wśród bogatego dorobku twórczości Michała Bałuckiego znajdują się liczne powieści oraz komedie, które w znaczący sposób wpłynęły na polską literaturę. Poniżej przedstawiamy zestawienie jego najważniejszych dzieł.

nagłówek_h3: Powieści :nagłówek_h3 1864 Przebudzeni 1866 Młodzi i starzy 1869 Trzy szkice powieściowe z r. 1863 1870 Życie wśród ruin 1870 Błyszczące nędze 1870 Tajemnice Krakowa 1870 Żydówka 1871 Romans bez miłości i miłość bez romansu 1872 O kawał ziemi 1872 Siostrzenica księdza proboszcza 1873 Sabina 1874 Z obozu do obozu 1875 Byle wyżej 1875 Biały Murzyn 1877 Album kandydatek do stanu małżeńskiego 1879 Za winy niepopełnione 1881 Typy i obrazki krakowskie 1881 Pańskie dziady 1882 250,000 1884 W żydowskich rękach 1887 Pan burmistrz z Pipidówki 1888 Całe życie głupi 1891 Z mętów społecznych 1891 Garbuska 1899 Pamiętnik Munia

_

_

nagłówek_h3: Komedie :nagłówek_h3 1865 Polowanie na męża 1867 Radcy pana radcy 1871 Pracowici próżniacy 1873 Emancypowane 1876 Pozłacana młodzież 1876 Rodzina Dylskich 1876 Teatr amatorski 1879 Krewniaki 1880 Sąsiedzi 1881 Grube ryby 1882 Gęsi i gąski 1883 Dom otwarty 1887 Nowy dziennik 1888 O Józię 1889 Ciężkie czasy 1890 Klub kawalerów 1892 Flirt 1897 Niewolnice z Pipidówki. Komedya w 4 aktach 1898 Wędrowna muza 1900 Blagierzy nagłówek_h3: Inne :nagłówek_h3 1864 Dla chleba (spopularyzowane jako pieśń Góralu, czy ci nie żal? z muzyką Władysława Żeleńskiego)

Ekranizacje

1938 Film Za winy niepopełnione 1939 Film Biały Murzyn 1962 Film Klub kawalerów 1980 serial Z biegiem lat, z biegiem dni… (pierwszy odcinek to adaptacja komedii Dom Otwarty)

Warto zwrócić uwagę, że niektóre z jego utworów doczekały się ekranizacji, które wprowadziły jego literackie wizje na szerszą scenę publiczną. Sekcja ta wymaga jeszcze dopracowania i rozbudowy, aby w pełni odzwierciedlić wpływ Bałuckiego na kulturę filmową.

Upamiętnienie

Imię Michała Bałuckiego jest uhonorowane poprzez nazwy ulic w wielu miastach Polski. Można je znaleźć w takich lokalizacjach jak Chojnice, Częstochowa, Elbląg, Głubczyce, Jaworzno, Kraków, Łódź, Pleszew, Pogorzyce, Poznań, Rzeszów, Strzelin, Szczecin, Tychy, Warszawa oraz Wrocław.

W stolicy Małopolski znajduje się także pomnik Michała Bałuckiego, który upamiętnia jego wkład w kulturę i sztukę. Jest on ważnym punktem na mapie Krakowa, a także miejscem, w którym mieszkańcy mogą oddać hołd temu wybitnemu działaczowi.

Warto również dodać, że w latach 1921-1939 działał Teatr im. Michała Bałuckiego, który miał na celu popularyzację sztuki teatralnej i kultury w lokalnej społeczności.

---

Oceń: Michał Bałucki

---