Jan Matejko

---

Życiorys

Młodość i wykształcenie

Jan Matejko, wybitny malarz polski, miał swoje korzenie w wyjątkowej rodzinie. Jego ojciec, Franciszek Ksawery Matejko, pochodzący z Czech, przyszedł do Galicji jako guwerner i nauczyciel muzyki, a Kościelniki były miejscem, w którym najpierw zatrudnił się, zanim osiedlił w Krakowie. Tamże, wynajmując część kamienicy od Jana Piotra Rossberga przy ulicy Floriańskiej, prowadził szkołę. I był również organistą w kościele Świętego Krzyża w Krakowie.

Po śmierci Rossberga, Franciszek ożenił się z najmłodszą córką, Joanną, co przyczyniło się do stabilizacji życia rodzinnego. Jan Matejko był jednym z jedenastu dzieci, a jego życie naznaczone utratą matki w młodym wieku bardzo wpłynęło na jego przyszłą osobowość i twórczość. Gdy miał zaledwie siedem lat, jego matka umarła, a opiekę nad dziećmi przejęła siostra matki, Anna Katarzyna Zamojska. Lata dzieciństwa, choć trudne, dawały mu wspaniałe inspiracje.

Mimo że Matejko rodził się w rodzinie o mieszanych korzeniach, w domu rodzinnym posługiwano się językiem polskim. Jego edukacja rozpoczęła się w szkole św. Barbary, a następnie kontynuował naukę w I Liceum Ogólnokształcącym im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie. Choć wykazywał nieprzeciętne zdolności artystyczne, miał trudności w innych przedmiotach i nie zawsze spotykał się ze zrozumieniem ze strony kolegów.

W młodości jego pasję do rysunku traktowano jako „słabość”, zyskując dodatkowe wsparcie w rodzinie Giebułtowskich. Od 1847 roku Matejko uczęszczał do krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, gdzie jego działania przykrywały trudności, w tym problemy finansowe oraz niedoskonałości wzrokowe. W murowanej szkole dyrektorem był Wojciech Stattler, do którego Matejko miał skomplikowane podejście.

Przełomowym momentem w jego edukacji był przyjęcie do krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, gdzie dzięki wpływowym nauczycielom, takim jak Józef Kremer oraz Władysław Łuszczkiewicz, zaczął rozwijać swoje zainteresowania artystyczne, szczególnie w zakresie dokumentacji krakowskich zabytków.

Kariera artystyczna

W 1858 roku, dzięki swojemu zaangażowaniu i talentowi, Jan Matejko otrzymał stypendium na studia w Monachium, gdzie rozpoczął naukę w Akademii Sztuk Pięknych. Tam obcował z dziełami wielu znakomitych artystów, co znacząco wpłynęło na jego styl i podejście do sztuki. W szczególności cenił prace Paula Delaroche’a i jego ucznia, Carla von Piloty’ego, co miało kluczowe znaczenie dla jego późniejszych wyborów artystycznych.

W swoich działaniach postanowił skupić się na malarstwie historycznym, co udowodnił już w 1853 roku, tworząc znakomity obraz „Carowie Szujscy przed Zygmuntem III”. Przywiązywał też dużą wagę do detali oraz emocjonalnej narracji swoich prac, jak w obrazie „Otrucie królowej Bony” z 1859 roku, który uznano za jego dzieło dojrzałe.

Po krótko trwałym pobycie w Wiedniu, z powodu konfliktu z profesorem, Matejko powrócił do Krakowa. W tym okresie wyróżniał się także publikacją „Ubiory w Polsce”, w której zaprezentował ryciny osób w strojach historycznych. Jego artystyczna kariera zaczęła się na dobre z urządzonymi pracowniami malarskimi, najpierw w rodzinnym domu, a potem w Domu pod Konikiem przy Rynku Głównym. Tęskniąc za miłością, zmagał się z emocjami, a nieodwzajemnione uczucia do Teodory Giebułtowskiej towarzyszyły mu przez długi czas, aż do nieudanego zaręczyn.

W 1862 roku, powstały obrazy, które uzyskały dużą popularność, takie jak „Stańczyk” oraz „Kazanie Skargi”, ten ostatni przyniósł mu sukces zarówno artystyczny, jak i finansowy, co umożliwiło mu założenie rodziny. Dzięki temu Matejko mógł się skupić również na rozwoju swojej twórczości, pomimo, że jego bracia walczyli w powstaniu styczniowym.

Nieprzerwanie zdobywał uznanie w świecie artystycznym w kolejnych latach, zdobywając złote medale za coraz bardziej ambitne prace. W 1870 roku podróż do przestrzennych form malarskich przyniosła mu zaszczytną dekorację Legią Honorową. Jego obraz „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” zyskał aprobatę i został zakupiony przez Uniwersytet Jagielloński, co wzbogaciło jego dorobek artystyczny.

Działalność konserwatorska i pedagogiczna

Matejko swoją pasję do malarstwa połączył z odpowiedzialnością społeczną i edukacyjną, stając się aktywnym uczestnikiem działań konserwatorskich w Krakowie. Jego wpływ przyczynił się do zachowania i restauracji wielu miejsc historycznych, takich jak gotycki ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim i Sukiennicach, a także zamku na Wawelu. Wspierał działania komisji, które prowadziły gromadzenie rysunków i dokumentacji artystycznej, co miało kluczowe znaczenie w kontekście stabilizacji kulturowej Krakowa.

W jego bogatym dziedzictwie pedagogicznym odnaleźć można nazwiska wybitnych uczniów, w tym Józefa Mehoffera, Stanisława Wyspiańskiego, Jacka Malczewskiego oraz Leon Wyczółkowskiego, którzy wnieśli znaczący wkład w rozwój polskiego modernizmu. Jan Matejko stał się nie tylko artystą, ale również osobą, która z wielką determinacją współtworzyła wiedzę o polskiej kulturze i sztuce.

Życie prywatne

W 1864 roku, po sprzedaży obrazu Kazania Skargi, Jan Matejko zyskał środki na małżeństwo z Teodorą Giebułtowską. Ceremonia zaślubin miała miejsce 21 listopada 1864 roku w kościele karmelitów na Piasku, gdzie towarzyszyli im najbliżsi krewni. Wzrok wszystkich przyciągała piękna suknia panny młodej, którą zaprojektował sam artysta. Po ślubie nowożeńcy osiedli w kamienicy przy ulicy Krupniczej, gdzie urodziły się ich dzieci: Tadeusz (1865–1911), Helena (1867–1932), Beata (1869–1926), Jerzy (1873–1927) oraz mała Regina (1878), która zmarła będąc niemowlęciem.

Katarzyna Jaworska w swoich refleksjach wskazuje, że żona Matejki była dla niego „powierniczką, ostoją, duchową przyjaciółką, która dodawała mu energii i podtrzymywała na duchu, nieustannie umacniając jego miłość”. Jednak po tragicznym zgonie Reginy, Teodora zaczęła borykać się z problemami psychicznymi, przyczepiając swojemu mężowi takie oskarżenia jak rzekoma niemoralność i grożąc rodzinie przemocą. W 1882 roku trafiła na krótko do szpitala psychiatrycznego, a w późniejszych latach przeniesiono ją do innej kamienicy na ul. Floriańskiej. Przez resztę swojego życia starała się bezskutecznie dowieść, że przezwyciężyła swoje problemy psychiczne.

Matejko miał nie tylko swoje własne trudności, ale takżę jego dzieci sprawiały mu zmartwienia. Tadeusz i Jerzy nie wykazywali zainteresowania nauką, co wydawało się przyczyną niepokoju. Zdecydowanie lepsze relacje miał artysta ze swoimi córkami. Ożenił Helenę, swoją ulubienicę, z malarzem Józefem Unierzyskim, a Beatę za Wincenta Kirchmayera.

Po pewnym czasie trudności finansowe Matejki zaczęły się nasilać, co było efektem choroby żony oraz lekkomyślnego zarządzania swoim dorobkiem artystycznym. Artysta ofiarował kilka monumentalnych dzieł Narodowi Polskiemu, a także przekazał papieżowi obraz Sobieskiego pod Wiedniem, a Francja przyjęła jego dzieło pt. Joanna d’Arc. Dodatkowo, w geście uznania, obdarowywał obrazy swoich znajomych, zwykle osób wpływowych i zamożnych. Od hr. Stanisława Tarnowskiego nie przyjął żadnego wynagrodzenia za portret, a portret ks. Marceliny Czartoryskiej podarował bezpłatnie. Nie żałował też datków na potrzeby ubogich, a wśród jego darów znalazł się szkic olejny Zygmunta Augusta w ogrodzie wileńskim, który później trafił do Warszawy.

Marian Trzebiński w latach 1891–1892 opisał Matejkę jako osobę skromną, „niski wzrost, z siwiejącą, zaniedbaną brodą oraz równie zaniedbanymi włosami […]. Prawie nie mogłem uwierzyć, że ten drobny mężczyzna króluje w naszej sztuce i jest chlubą nie tylko Krakowa, ale i całej Polski”. Przyjąwszy zaproszenie na otwarcie roku szkolnego 1891/1892 w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, Trzebiński zauważył, że Matejko wygłaszał swoje przemówienie „z sensem, lecz bez szaleństwa krasomówczego”. W swoim opisie podkreślał pamiętne rysy mistrza, który „zmagał się z życiem do ostatnich granic, sponiewierany przez trudy codzienności, z kościstymi palcami żółknącymi od tytoniu, który był jedynym jego towarzyszem w trudnych chwilach, obok czarnej kawy”.

Śmierć

Jan Matejko zmarł 1 listopada 1893 roku, w wyniku pęknięcia wrzodu żołądka, mając zaledwie 55 lat. Jego pogrzeb był wydarzeniem, które zgromadziło licznych mieszkańców Krakowa, a dźwięki dzwonu Zygmunt rozbrzmiewały przez miasto w trakcie ostatniej drogi artysty.

Ciało Matejki zostało pochowane w jego rodzinnym grobowcu, który znajduje się w alei głównej cmentarza Rakowickiego w Krakowie. Wspomniany grobowiec usytuowany jest w rządzie M. pas 43-45.

Styl artystyczny

Malarstwo jako interpretacja historii

Jan Matejko zaliczany jest do grona najwybitniejszych malarzy Polski, a jego twórczość zdobyła tytuł „największego polskiego malarza historycznego”. Za jego osiągnięciami kryje się kult, którym otoczył go naród polski. Na rozwój jego stylu miały wpływ prace Wilhelma von Kaulbacha oraz jego podejście do tzw. „historical symbolism”. Kluczowym aspektem tego nurtu była nie tyle dosłowność w przedstawianiu przeszłości, ile raczej swoboda artystyczna, która pozwalała na umiejętne umieszczanie wydarzeń historycznych w wybranej przez artystę perspektywie. Matejko posługiwał się techniką w stylu neoklasycznym, która była uznawana za modelową ze względu na „jasność, szczegółowość oraz wyobraźnię”.

Artysta miał ogromny wkład w rozpowszechnienie wiedzy o historii Polski oraz w podtrzymaniu pamięci o dawnej potędze naszego narodu, który zniknął z mapy w wyniku trzech rozbiorów i stracił polityczną niezależność. Jego obrazy, które dotarły do szerokiego grona odbiorców dzięki licznym reprodukcjom, stały się wyznacznikiem ilustrującym kluczowe momenty w polskiej historii.

Technika i cechy malarstwa Matejki

Temat ten ściśle związany jest z kategorią: Obrazy Jana Matejki. Kluczem do sukcesu artysty był nie tylko jego warsztat. Matejko, będąc pod wpływem gotyckiej rzeźby Wita Stwosza, a także wpływów późnorenesansowych artystów włoskich, kreował obrazy pełne złożoności i namiętności. Jego prace charakteryzowały się kompozycją wielopostaciową, często przedstawioną w panoramie. W jego twórczości dostrzega się silną ekspresję zdobioną nutą patosu, dopracowaną aranżację całych scen, dynamikę linii konturu, a także intensywność barw, które ożywiały rysy postaci oraz ich psychologię.

Malarstwo Matejki odznaczało się nie tylko precyzyjnym konturowaniem, ale też dbałością o detale, które oddawano poprzez oszczędne nakładanie farb. Z latami artysta nadawał swoim postaciom unikalne cechy oraz ukazywał ich złożone emocje, co umożliwiało głębszą analizę dramatu przedstawianych sytuacji.

Poglądy na sztukę

W 1882 roku Matejko kierował się do uczniów krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, stwierdzając: „Sztuka jest obecnie dla nas pewnego rodzaju orężem w ręku, oddzielać sztuki od miłości ojczyzny nie wolno”. W innym kontekście dodawał: „Ja nie mogę robić tak, jakbym chciał, ja nie komponuję i nie maluję tak, jak rozumiem warunki artystycznej doskonałości obrazu. O rzeczy ważniejsze chodzi mi więcej niż o nią – o wyraz postaci lub o wyrazistość grupy więcej jak o czystość linii, jak o piękność układu”.

Warto również zwrócić uwagę na wspomnienia W. Tetmajera dotyczące jego spotkania z Matejką w 1892 roku, które zostały przekazane przez malarza Leona Kowalskiego:

Włodzio Tetmajer opowiadał mi, że jak wrócił z zagranicy liznąwszy tam pleneru i impresjonizmu francuskiego, malował w Krakowie na majsterszuli swoje Święcone. Bał się zaprosić Matejkę na korektę. Myślał właśnie, że odmienny sposób poglądów i inne zgoła pojęcie dyrektora mogą go do nowożytnego obrazu i do jego twórcy zrazić. Bałem się – mówił – że wyleje mnie z pracowni, zaprosiłem jednak. Przyszedł, siedział długo, patrzył na obraz, coś myślał, po czym powiedział: Widzi Pan, wielu ludzi sądzi, że Matejko maluje historyczne stare szmaty, kompozycje – malarz pracowniany nie rozumie nowych prądów, nowego życia. A ja mój panie, jak jestem u siebie na wsi, nieraz obserwuję jak wczesnym rankiem obywatelki (chłopów nazywał obywatelami) idą z konwiami po wodę rzucając poza siebie głębokie niebieskie cienie. Ja widzę też i słońce i kontrasty cienia odbijającego niebo, tylko że tego nie potrafię zrobić… Mam inne zainteresowania – rzekł po chwili – do was należy powietrze i słońce, ja zaś pozostanę ze swoimi królami… Dobrze panie! Dobrze, że pan poszedł tą drogą, obraz mi się podoba, proszę go skończyć. Ja, proszę pana, rzekł na odchodnym, doskonale widzę, kto studiuje naturę i ma coś do powiedzenia, a kto studiuje cudze obrazy… Byłem zdumiony – mówił Tetmajer – tym zrozumieniem i tolerancją nowych kroków w sztuce.

Krytyka

W monografii poświęconej Janowi Matejce, opublikowanej w 1973 roku przez Juliusza Starzyńskiego, zawarte są interesujące obserwacje dotyczące reakcji na jego twórczość. Wielu krytyków z różnych obozów społecznych oraz ideologicznych sprzeciwiało się jego malarskim osiągnięciom.

Zwalczano Matejkę z bardzo różnych pozycji społecznych i ideologicznych. Zwalczała go arystokracja i burżuazja, a zwłaszcza konserwatyści z krakowskiej szkoły „Stańczyków”, za to, że nie był dość powolnym sługą i wyrazicielem ich wstecznej ideologii, zwalczał go obóz demokratyczno-mieszczański i wielu późniejszych bojowników postępu społecznego za to, że nazbyt wysoką rolę w historii przyznawał jednostce władczej i nie dość jasno dostrzegał twórczą i decydującą rolę mas ludowych. Zwalczali go idealiści za nazbyt realistyczną wymowę i dosadność jego płócien, zwalczali go realiści za religianctwo oraz mistyczne, symboliczne skłonności. Zwalczali go impresjoniści za surowość i unikanie subtelnych odcieni kolorystycznych, wytworni esteci zarzucali mu nadmierną ekspresyjność formy, a inni z kolei za to, że formę podporządkował treści, chcąc z tzw. warsztatu artystycznego uczynić to właśnie, czym powinien być w istocie – narzędzie ideowego, społecznego oddziaływania sztuki. To jedno wszakże jest pewne: nie ma nikogo, a zwłaszcza nie ma chyba ani jednego Polaka, który wobec twórczości Matejki mógłby pozostać obojętny.

Starzyński wskazuje, że w latach 1884–1908 między zwolennikami a przeciwnikami Matejki toczyły się intensywne dyskusje. Malarz Stanisław Witkiewicz określił go mianem „jednej z najoryginalniejszych postaci w sztuce, zjawiskiem tak niespodzianym i jedynym jak Bocklin”. Również historycy skarżyli się na niedostateczne uznanie dla jego dorobku. Maciej Masłowski podkreślał, że Matejko już w swoim debiutanckim okresie pozostawał wierny „plamie i linii” w stylu Eugène’a Delacroix. Leon Chwistek zaś zaznaczał, że „Matejko miał bardzo krótkie powodzenie za granicą, niemniej nikt z nas, nawet tak zdecydowany przeciwnik jego koncepcji sztuki jak ja – nie odmówi mu wielkości”.

Dodatkowo, dzieła Matejki przyciągały kontrowersje z najwyższych szczebli. Na przykład, Bitwa pod Grunwaldem została zakazana do reprodukcji przez cara Aleksandra II Romanowa, natomiast Hołd pruski wzbudził sprzeciw kanclerza Niemiec Ottona von Bismarcka, który zablokował przyznanie obrazowi oficjalnej rekomendacji. W trakcie II wojny światowej, wróg poszukiwał jego dzieł w celach zniszczenia; dzięki staraniom polskich konserwatorów, ważniejsze prace, w tym Bitwa pod Grunwaldem oraz Hołd pruski, zostały ukryte i przetrwały do współczesności.

Oskarżenia o antysemityzm

Jednakże w dyskusjach na temat Matejki nie można pominąć kontrowersyjnych dodatków, takich jak jego wyrażany publicznie antysemityzm. Dariusz Konstantynów zaznacza, że niewątpliwie wpływ na te poglądy miało środowisko, w którym się obracał, zwłaszcza jego przyjaciel Marian Gorzkowski, który wspierał powstanie Szkoły Sztuk Pięknych. W 1882 roku Matejko, pełniąc funkcję dyrektora tej uczelni, zwrócił się do studentów żydowskiego pochodzenia w sposób, który wzbudził ogromne kontrowersje, przekonując, że sztuka nie powinna być pojmowana jako towar, a ich postawa wobec Polski była niewłaściwa:

A wy, uczniowie hebrajczycy, którzy do naszej Szkoły Sztuk Pięknych przybywacie, pamiętajcie, że sztuka nie jest handlową spekulacyjną jakąś robotą, lecz pracą w wyższych celach ducha ludzkiego, w miłości Boga z miłością kraju złączoną. Jeśli wy chcecie tylko w naszym artystycznym naukowym zakładzie nauczyć się sztuk pięknych dla spekulacji, a nie czuć ani wdzięczności dla kraju, ani żadnych dla niego obowiązków, jeśli wy, hebrajczycy, żyjąc w naszym kraju od wieków nie poczuwacie się do szlachetniejszych dla kraju naszego uczynków ani też chcecie być Polakami, to wynoście się z kraju, idźcie od nas tam, gdzie nie ma żadnej ojczyzny, ni wyższych uczuć miłości kraju, ni wyższych cnót ludzkich w miłości ziemi poczętych.

Reakcja krakowskiej gminy żydowskiej była natychmiastowa oraz pełna oburzenia. Istniały obawy, że jego słowa mogą szerzyć nienawiść oraz pogardę wśród młodzieży. Spór intensyfikował się, gdy Leon Eibenschütz, adwokat i jeden z sygnatariuszy odpowiedzi gminy, skonfliktował się z Gorzkowskim, co doprowadziło do postępowania sądowego, w którym Matejko stanął po stronie Gorzkowskiego. W rezultacie, Eibenschütz został skazany na areszt i grzywnę. Matejko kontynuował wyrażanie antysemickich poglądów, na przykład w polemikach z właścicielem Bitwy pod Grunwaldem, Dawidem Rozemblumem, co tylko potwierdzało jego kontrowersyjny wizerunek.

Odznaczenia i wyróżnienia

Jan Matejko, wybitny malarz polski, był nie tylko uznawany za mistrza swojego fachu, ale również został wyróżniony wieloma odznaczeniami za swoje zasługi artystyczne i wkład w kulturę. W ciągu swojej kariery otrzymał szereg prestiżowych nagród i odznaczeń, które podkreślają jego znaczenie w historii sztuki.

• Krzyż Komandorski Orderu Franciszka Józefa (1867),
• Order Legii Honorowej (1870),
• Krzyż Komandorski Orderu Żelaznej Korony,
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Piusa IX (1883),
• Złoty Medal papieża Leona XIII (1883),
• Odznaka Honorowa za Dzieła Sztuki i Umiejętności (1887),
• Honorowy członek Towarzystwa Artystycznego w Wiedniu (1888).

Dzieła

Jan Matejko, znany polski malarz, jest autorem wielu wyjątkowych dzieł artystycznych, które do dziś fascynują miłośników sztuki. Poniżej znajduje się zestawienie jego najważniejszych prac, które wyróżniają się zarówno techniką, jak i tematyką.

Tytuł dzieła	Rok powstania	Technika oraz wymiary	Lokalizacja	Ilustracja
Konarski torturowany w celi więziennej	1850	akwarela na papierze 11,5 x 14 cm	Dom Jana Matejki w Krakowie	Brak
Carowie Szujscy przed Zygmuntem III (pierwszy obraz)	1853	olej na płótnie 75,5 × 108 cm	Muzeum Narodowe we Wrocławiu	Brak
Władysław Jagiełło z Witoldem modlący się przed bitwą pod Grunwaldem	1855	olej na płótnie 79,5 x 62 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Święta Jadwiga wśród ubogich	1855	akwarela na papierze 15,3 x 22,8 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Portret chłopczyka	1855	olej na płótnie 39,5 x 31,5 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Żydówka	1856	akwarela na papierze 16,5 x 12,5 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Portret Kazimierza Stankiewicza	1857	olej na płótnie 45 x 35,5 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Piotr z Amiens – krzyżowiec	1858	akwarela na papierze 21 x 14 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Anna Jagiellonka (na tle renesansowego nagrobka Stefana Batorego)	1858	akwarela na papierze 32 × 23,4 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Głowa starca z siwą brodą	1858	olej na płótnie 62 x 44 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Zygmunt I nadaje szlachectwo profesorom Uniwersytetu Jagiellońskiego	1858	olej na płótnie 82 x 101 cm	Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego	Brak
Otrucie królowej Bony	1859	olej na płótnie 77,5 x 62 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Portret Parysa Maurizio	1859	olej na płótnie 77 x 61,3 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Samuel Zborowski prowadzony na śmierć	1860	akwarela na papierze 31,7 × 23,6 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Mikołaj Wolski	1860	akwarela na papierze 17,2 × 12,3 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Jan Zamoyski idący obwieścić wyrok śmierci Zborowskiemu	1860	akwarela na papierze 32 × 23,5 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Zabicie Wapowskiego w czasie koronacji Henryka Walezego	1861	olej na płótnie 132 × 101 cm	kolekcja prywatna	Brak
Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska	1862	olej na płótnie 120 × 88 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Jan Kochanowski nad zwłokami Urszulki	1862	drzeworyt 46 × 67,8 cm (oryginał olejny 98 × 122 cm)	drzeworyt w Muzeum Narodowym w Krakowie (oryginał olejny zaginął)	Brak
Święty Kazimierz – królewicz polski	1863	akwarela 25,5 × 21,2 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Kazanie Skargi	1864	olej na płótnie 224 × 397 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie (depozyt Zamku Królewskiego w Warszawie). W 2021 roku Muzeum Narodowe w Warszawie zwróciło „Kazanie Skargi” Zamkowi Królewskiemu w Warszawie (długoletni depozyt).	Brak
Zygmunt August i Barbara Radziwiłłówna	1864	olej na płótnie 122 × 100 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Polonia – Rok 1863 (Zakuwana Polska)	1864? 1879	olej na płótnie 156 × 232 cm	Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie	Brak
Zygmunt August w ogrodzie wileńskim	1865	olej na płótnie 31 × 38 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Ociemniały Wit Stwosz z wnuczką	1865	olej na płótnie 155,5 x 140 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Rejtan – Upadek Polski	1866	olej na płótnie 282 × 487 cm	Zamek Królewski w Warszawie	Brak
Alchemik Sędziwój	1867	olej na desce 72,5 × 131 cm	Muzeum Sztuki w Łodzi	Brak
Zygmunt August i Barbara na dworze Radziwiłłowskim w Wilnie	1867	olej na płótnie 127 x 107 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Wskrzeszenie Łazarza	1867	olej na płótnie	Parafia Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej w Nowym Wiśniczu	Brak
Wyrok na Matejkę	1867	olej na tekturze 56 x 45 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Unia lubelska	1869	olej na płótnie 298 × 512 cm	Muzeum Narodowe w Lublinie	Brak
Portret Leonarda Serafińskiego	1870	olej na płótnie 110,5 × 88,5 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Stefan Batory pod Pskowem	1872	olej na płótnie 322 × 545 cm	Zamek Królewski w Warszawie	Brak
Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem	1873	olej na płótnie 225 × 315 cm	Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego	Brak
Portret Józefa Ciechońskiego	1873	olej na płótnie 174 × 126 cm	Muzeum Śląskie w Katowicach	Brak
Portret Łukasza Dobrzańskiego	1873	olej na desce 66 × 53 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Portret Piotra Moszyńskiego	1874	olej na płótnie 190 × 123 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Zawieszenie dzwonu Zygmunta	1874	olej na desce 94 × 189 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Ostafi Daszkiewicz	1874	olej na tekturze 72,5 × 57,5 cm	Muzeum Śląskie w Katowicach	Brak
Śmierć Przemysława w Rogoźnie	1875	olej na desce 62 × 83 cm	Galeria Nowoczesna w Zagrzebiu	Brak
Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny	1875	olej na desce 45,5 × 24 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Iwan Groźny	1875	olej na płótnie 121,5 × 88,5 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Święty Ludwik, król francuski wybierający się na wyprawę krzyżową	1876	olej na desce 52 x 26,5 cm	Muzeum Okręgowe w Toruniu	Brak
Portret Franciszka Matejki, ojca artysty	1877	olej na desce 57 × 42 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Bitwa pod Grunwaldem	1878	olej na płótnie 426 × 987 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Portret Alfreda Potockiego	1879	olej na płótnie 128,5 × 85,6 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Utopiona w Bosforze	1880	olej na płycie mahoniowej 88 x 134 cm	Muzeum Narodowe we Wrocławiu	Brak
Hołd pruski	1880–1882	olej na płótnie 388 × 875 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Cesarz przed sarkofagiem króla Jana III Sobieskiego w krypcie św. Leonarda w katedrze na Wawelu	1881	akwarela na papierze 39 x 57 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Rzeczpospolita Babińska	1881	olej na płótnie 96 x 200 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Królowa Jadwiga i Dymitr z Goraja	1881	olej na tekturze 46 x 38 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Jan Sobieski pod Wiedniem	1883	olej na płótnie 458 × 894 cm	Muzea Watykańskie	Brak
Wernyhora	1883–84	olej na płótnie 290 × 204 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Wniebowstąpienie	1884	olej na desce 103 × 67 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Bolesław Chrobry ze Świętopełkiem przy Złotej Bramie w Kijowie	1884	olej na desce 159 × 109 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Bohdan Chmielnicki z Tuhaj-bejem pod Lwowem	1885	olej na desce 130 × 79 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Wjazd Joanny d’Arc do Reims	1886	olej na płótnie 484 × 973 cm	Muzeum Narodowe w Poznaniu	Brak
Założenie Akademii Lubrańskiego w Poznaniu	1886	olej na płótnie 105 × 125 cm	Muzeum Narodowe w Poznaniu	Brak
Śmierć Zygmunta II Augusta w Knyszynie w 1572 roku	1886	olej na desce 112 × 146 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Portret Mikołaja Zyblikiewicza	1887	olej na płótnie 121,5 × 88,5 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Biskup Iwo Odrowąż poświęcający kamień węgielny pod budowę kościoła w Iwoniczu w roku 1226	1887	olej na płótnie 24,2 × 18 cm	Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej	Brak
Kościuszko pod Racławicami	1888	olej na płótnie 465 × 897 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
cykl Dzieje cywilizacji w Polsce	1888-1889	dwanaście szkiców olejnych	Zamek Królewski w Warszawie	Brak
Zaprowadzenie chrześcijaństwa	1889	olej na desce 79 × 120 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Chrzest Litwy	1889	olej na płótnie 060olej na płótnie 60 × 115,5 cm	Zamek Królewski w Warszawie	Brak
cykl Poczet królów i książąt polskich	1890–1892	czterdzieści cztery rysunki	Muzeum Narodowe we Wrocławiu	Brak
Ślub Kazimierza Jagiellończyka z arcyksiężniczką Elżbietą	1890	olej na płótnie 250 x 173 cm	obraz zaginiony	Brak
Konstytucja 3 Maja 1791 roku	1891	olej na płótnie 247 × 446 cm	Zamek Królewski w Warszawie	Brak
Carowie Szujscy przed Zygmuntem III (drugi obraz)	1892	olej na desce 42 × 63 cm	Dom Jana Matejki w Krakowie	Brak
Król Władysław IV pod Smoleńskiem	1892	olej na płótnie 45 x 73 cm	obraz zaginiony	Brak
Zabójstwo św. Stanisława	1892	olej na desce 84 x 123 cm	Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku	Brak
Autoportret	1892	olej na desce 160 × 110 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie	Brak
Wyjście żaków z Krakowa w roku 1549	1892	olej na płótnie 97 × 114 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie	Brak
Śluby Jana Kazimierza	1893	olej na płótnie 315 × 500 cm	Muzeum Narodowe we Wrocławiu	Brak

Upamiętnienie

Życie oraz twórczość Jana Matejki, jednego z najwybitniejszych polskich malarzy, były obiektami wielu inicjatyw mających na celu jego upamiętnienie. W miejscowości, gdzie artysta przyszedł na świat, a później spędził tutaj większość swojego życia, na ulicy Floriańskiej 41, otwarto muzeum biograficzne. Ten zabytek, w którym mieszkał, oraz gdzie odszedł, zyskał nową funkcję jako placówka przeszłości związanej z jego osobą.

Od 1904 roku Dom Jana Matejki pełni rolę Oddziału Muzeum Narodowego w Krakowie, będąc dumnym miejscem gromadzenia dzieł, które ukazują rozwój kariery artysty. Innym ważnym punktem na mapie związanej z Matejką jest Dworek Jana Matejki w Krzesławicach, który artysta nabył w 1876 roku jako letnią rezydencję i który dziś również funkcjonuje jako muzeum, zarządzane przez Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie.

Na dworku umieszczono pamiątkową tablicę z wizerunkiem malarza, a w ogrodzie znajduje się jego popiersie. Po kraju, w wielu miastach, możemy natknąć się na ulice noszące imię Jana Matejki, między innymi w Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu, Bochni oraz Słupsku. Dodatkowo, instytucje edukacyjne, takie jak Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie, a także różne szkolne placówki, noszą imię Matejki, w tym Liceum Ogólnokształcące w Wieliczce, Szkołę Podstawową nr 260 w Warszawie oraz nr 16 w Sosnowcu.

W ramach upamiętnienia powstały również różnorodne pomniki. Na Rynku Nowego Wiśnicza znajduje się statua według projektu Czesława Dźwigaja z 1993 roku. Innym pomnikiem jest ten w Warszawie, który znajduje się na Mokotowie, w pobliżu ulicy Puławskiej, stworzony przez Mariana Koniecznego w 1994 roku. Również w Krakowie można znaleźć pomniki, w tym ten przy ulicy Ukrytej (2007) oraz na Plantach, obok Barbakanu (projekt Jana Tutaja, 2013).

Na ścianie Pałacu Sztuki w Krakowie, od strony Placu Szczepańskiego, zamontowane jest popiersie, które stworzył Antoni Madeyski w 1901 roku. Dodatkowo, popiersia Matejki możemy zobaczyć w sieni domu jego imienia, w Parku Jordana w Krakowie oraz w muzeum „Koryznówka” w Nowym Wiśniczu. Miejsca pamięci powstawały także poprzez tablice pamiątkowe, w tym w mieszkaniu Serafińskich w Bochni oraz w kościele Mariackim w Krakowie.

W roku 2002 z okazji obchodów związanych z artystą, Narodowy Bank Polski wyemitował srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 20 złotych, a także monetę okolicznościową z nordic gold o nominale 2 złote. Obie monety wydano w ramach serii „Polscy Malarze XIX/XX wieku”.

Na mocy uchwały Senatu RP z 16 listopada 2022, rok 2023 ogłoszono „Rokiem Jana Matejki”. W uchwale podkreślono, że „konsekwentnie realizował misję artysty i prezentował postawę obywatelskiej służby narodowi”.

---

Oceń: Jan Matejko

---