Franciszek Żak (pułkownik)

---

Życiorys

Franciszek Żak urodził się 6 września 1897 roku w Krakowie, w rodzinie Jana i Marii z domu Batko. Swoją edukację rozpoczął w Szkole Powszechnej, a następnie kontynuował naukę w Wyższej Szkole Przemysłowej w Krakowie. Tam wstąpił również do Związku Strzeleckiego, gdzie odbył przeszkolenie wojskowe oraz uczestniczył w kursie podoficerskim.

W roku 1914 wziął udział w walkach na froncie rosyjskim, będąc żołnierzem I Brygady Legionów Polskich. W kwietniu 1916 roku awansował na stopień sierżanta. W 1917 roku został powołany do armii austriackiej, gdzie walczył najpierw jako dowódca plutonu, a następnie jako zastępca dowódcy kompanii. Również w 1918 roku zgłosił się do szkoły lotniczej w Wiener Neustadt, jednak zdezerterował, gdy dowiedział się o niepodległościowych demonstracjach w Galicji. Po przybyciu do Krakowa dołączył do Polskiej Organizacji Wojskowej, biorąc aktywny udział w rozbrajaniu austriackich żołnierzy.

Został przyjęty do Wojska Polskiego, gdzie trafił do Kompanii Sztabowej Dowództwa Okręgu Generalnego „Kielce”. Tam awansował do stopnia podchorążego, obejmując dowództwo I kompanii Baonu Wartowniczego w Kielcach. Później, po awansie na podporucznika, przydzielono go do 5 pułku piechoty Legionów, w ramach którego brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W trakcie tych walk wykazał się świetnymi umiejętnościami dowódczymi oraz odwagą, co zaowocowało odznaczeniem Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. W 1921 roku uzyskał awans na porucznika piechoty, a następnie został skierowany do Dowództwa Okręgu Korpusu Nr X w Przemyślu.

W 1923 roku został wysłany do Oficerskiej Szkoły Piechoty w Warszawie, gdzie w 1924 roku awansował do stopnia kapitana, otrzymując przydział do 38 pułku piechoty w Przemyślu. W dniu 17 grudnia 1931 roku prezydent RP nadał mu stopień majora, a w marcu 1932 roku objął stanowisko obwodowego komendanta Przysposobienia Wojskowego w 38 pp, a w 1935 roku został dowódcą batalionu w 74 pułku piechoty w Lublińcu.

II Wojna Światowa

Wrzesień 1939 roku przyniósł atak na batalion ON „Lubliniec” przez niemieckie czołgi 2 Dywizji Lekkiej. Batalion brał udział w walkach pod Woźnikami i Żarkami, a podczas walk pod Koniecpolem Żak został ranny, jednak unikał niewoli, wracając do Krakowa. W październiku tego samego roku włączył się w działalność krakowskiej Służby Zwycięstwu Polski, a w grudniu został skierowany przez Dowództwo Okręgu w Krakowie do Inspektoratu Armii Krajowej w Nowym Sączu, gdzie objął stanowisko komendanta.

Na terenie Słowacji został ujęty przez słowacką policję emissariusz Jan Karski. Po jego przesłuchaniach przez Gestapo trafił do szpitala w Nowym Sączu, gdzie był bardzo pilnie strzeżony. Franciszek Żak, zatwierdzając plan akcji, polecił swoim podwładnym wykradzenie Karskiego ze szpitala. 28 lipca 1940 roku akcja powiodła się, a Żak zmieniał swoje pseudonimy konspiracyjne na „Siwosz”, „Raźny” oraz „Franek”, aby uniemożliwić identyfikację w razie dekonspiracji.

W marcu 1941 roku, w czasie aresztowań konspiratorów, ukrywał się w Obwodzie AK Limanowa. W maju 1941 roku, decyzją dowództwa okręgu, został skierowany do Inspektoratu ZWZ/AK w Zamościu, gdzie objął funkję inspektora na fałszywe dokumenty jako „Włodzimierz Hanusza”, posługując się pseudonimami „Inżynier”, „Siwy” i „Zuzia”. 11 listopada 1942 roku awansował na podpułkownika. W sierpniu 1944 roku objął funkcję komendanta Okręgu AK Lublin, gdzie przyjął nowe pseudonimy: „Ignacy”, „Róg” i „Wir”. Gdy Armia Czerwona zajęła Lubelszczyznę, Żak powiadomił generała Stanisława Kopańskiego o sytuacji, pisząc w depeszy, że propaganda PKWN określa ich mianem bandytów oraz faszystów.

25 lipca 1944 roku w okolicach Skrobowa rozbrojono 27 Wołyńską Dywizję Piechoty AK, która współdziałała z radziecką partyzantką. W trakcie „Akcji Burza”, kiedy Armia Czerwona weszła do Lublina, „Wir” pozostał w konspiracji. Oficjalny komendant okręgu gen. Kazimierz Tumidajski w trakcie rozmów z Zygmuntem Berlingiem nie zgodził się na wcielenie żołnierzy AK do 1 Armii Wojska Polskiego. Niestety, podczas narady w siedzibie Okręgu Lubelskiego AK wszyscy uczestnicy zostali aresztowani przez NKWD, w tym komendant Tumidajski. Po tym wydarzeniu Franciszek Żak przejął dowodzenie.

Od października 1944 roku, w obliczu wzrastających działań NKWD i „Smiersza” przeciwko Armii Krajowej, Żak wyjechał z Lublina do Warszawy, gdzie ukrywał się, zachowując kontakt z Okręgiem Lublin. Wydawał rozkazy dotyczące planowania zamachów, takich jak próba na prezydenta Bolesława Bieruta i przewodniczącego PKWN Edwarda Osóbkę-Morawskiego, która nigdy się nie doszła do skutku. W styczniu 1945 roku, aż do rozwiązania okręgu 19 stycznia, Żak kontynuował swoje dowodzenie. Krótko później awansował na pułkownika i nadal dowodził okręgiem, który był częścią konspiracyjnej organizacji Ruchu Oporu Armii Krajowej.

21 marca 1945 roku, podczas odprawy sztabu okręgu w konspiracyjnym lokalu w Warszawie, wszyscy uczestnicy zostali aresztowani przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego na skutek doniesień tajnych agentów w strukturach Armii Krajowej. Franciszek Żak trafił do Lublina, gdzie na Zamku Lubelskim torturowano go podczas przesłuchań. Komendant Obszaru Centralnego Delegatury Sił Zbrojnych, płk Jan Mazurkiewicz, uznał, że dalsza walka nie ma sensu i wezwał żołnierzy do ujawnienia się, korzystając z ogłoszonej amnestii. Pod poważną presją Żak przyjął ofertę objęcia stanowiska zastępcy przewodniczącego Komisji Likwidacyjnej ds. AK na Okręg Lubelski.

Okres powojenny

Po zakończeniu działalności komisji na początku 1946 roku, Franciszek Żak przeniósł się do Warszawy. W stolicy znalazł zatrudnienie w Ministerstwie Finansów, gdzie organizował i otwierał oddziały Komunalnej Kasy Oszczędności w Polanicy Zdroju oraz Namysłowie, gdzie osiedlił się z rodziną. Po przekształceniu KKO w Bank Rolny, Żak został mianowany dyrektorem tej instytucji, jednak z czasem to z powodu jego działalności w AK stracił pracę. Mimo problemów w znalezieniu nowego zatrudnienia, zdołał zostać głównym księgowym tartaku w Namysłowie. Zmarł 29 grudnia 1952 roku na skutek nowotworu górnych dróg oddechowych i został pochowany na namysłowskim cmentarzu komunalnym przy ulicy Opolskiej (dzisiaj Jana Pawła II).

Życie prywatne

Franciszek Żak ożenił się w 1920 roku z Magdaleną z d. Przebinda. Z tego małżeństwa przyszło na świat dwoje dzieci: córka Krystyna Maria (po mężu Zenkowska, ur. 1921) oraz syn Jerzy Paweł (1924–1943). Jerzy, jako uczeń, był bardzo zaangażowany w Związek Harcerstwa Polskiego, a w czasie II wojny światowej wszedł do konspiracji jako łącznik ZWZ. Niestety, został aresztowany i w styczniu 1942 roku trafił do obozu zagłady KL Auschwitz, gdzie zginął 2 września 1943 roku.

Ordery i odznaczenia

Franciszek Żak, będący pułkownikiem, odznaczał się szeregiem odznaczeń, które świadczą o jego zasługach oraz odwadze w służbie wojskowej. Wśród najważniejszych wyróżnień, które otrzymał, znajdują się:

• Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari nr 5935,
• Krzyż Niepodległości – 9 stycznia 1932 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”,
• Krzyż Walecznych trzykrotnie „za czyny męstwa i odwagi wykazane w bojach toczonych w latach 1918-1921”,
• Krzyż Walecznych dwukrotnie „za czyny męstwa i odwagi wykazane w wojnie rozpoczętej 1 września 1939 roku”,
• Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami,
• Srebrny Krzyż Zasługi – 10 listopada 1928 „w uznaniu zasług, położonych na polu pracy w poszczególnych działach wojskowości”,
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921,
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości,
• Medal za Ratowanie Ginących,
• Państwowa Odznaka Sportowa.

Wszystkie te odznaczenia stanowią dowód na jego poświęcenie i zaangażowanie w walkę o wolność oraz bezpieczeństwo kraju.

---

Oceń: Franciszek Żak (pułkownik)

---