Gmach Główny Muzeum Narodowego w Krakowie

---

Historia budynku

Przed 1945

W 1921 roku powstał Komitet Budowy Muzeum Narodowego w Krakowie, który miał na celu zrealizowanie projektu nowego gmachu dla Muzeum, działającego od 1879 roku. Inicjatywa ta jednak napotkała opóźnienia, spowodowane kryzysem gospodarczym, co skutkowało przeniesieniem realizacji na kolejną dekadę. Dopiero w 1931 roku, na skutek działań prezydenta Krakowa, Mieczysława Kaplickiego, podjęto decyzję o przyspieszeniu budowy. Wytyczne wspólnie przygotowali architekci z magistratu, Czesław Boratyński oraz Edward Kreisler. W konkursie ogłoszonym na projekt nowego gmachu, zwyciężyła koncepcja warszawskich architektów, lecz ostatecznie nie została zrealizowana. Zamiast tego, do wykonania gmachu wybrano projektantów Czesława Boratyńskiego, Edwarda Kreislera oraz Bolesława Schmidta.

Budynek został zaprojektowany w formie prostokąta, z zamysłem prowadzenia budowy w kilku etapach. Jego elewacja powstała z triasowego dolomitu, pochodzącego prawdopodobnie z rejonu Libiąża, a szerokie schody do wejścia zbudowano z Wołyńskiego klesowitu. W zamyśle Adolfa Szyszko Bohusza, fronton budynku z portykiem i arkadowymi podcieniami miał być ozdobiony płaskorzeźbami, jednakże konkurs na nie nie został zorganizowany. Wnętrza również wzbogacono o ciekawe materiały – posadzka holu i sali wystawowej na parterze wyłożona jest wapniami dewońskimi z Bolechowic, natomiast w holu piętra pierwszego znajdziemy górnojurajski wapień z Morawicy, z widocznymi szkieletami belemnitów.

W 1934 roku, podczas międzynarodowego spotkania w Madrycie, tzw. Instytut Współpracy Intelektualnej przy Lidze Narodów zaprezentował projekt budowy muzeów, który zdobył uznanie delegatów z 18 krajów. Uznano go za spełniający wszystkie warunki techniczne dotyczące oświetlenia, ogrzewania, wentylacji oraz nawilżania. Budowa gmachu MNK rozpoczęła się w 1937 roku, a jej zakończenie planowano na 1944 rok, lecz wybuch II wojny światowej uniemożliwił dokończenie budowy. W czasach okupacji korzystano z niewykończonego gmachu, który pełnił rolę kasyna; zmieniono również wschodnią i zachodnią stronę budynku, opierając się na projekcie niemieckiego architekta A. Zimmera.

Po 1945

Po zakończeniu II wojny światowej, w momencie gdy władze w Polsce objęli komuniści, wznowiono prace nad tzw. Nowym Gmachem MNK. Do 1949 roku finansowanie projektu pochodziło bezpośrednio z Ministerstwa Kultury i Sztuki, jednak dalsze prace zostały wstrzymane do 1956 roku z powodu oszczędności oraz równoległej budowy Nowej Huty. Głównym projektantem został architekt Włodzimierz Marona, a już od 1952 roku nowy gmach zaczynał pełnić swoje funkcje, mimo kontynuacji prac budowlanych. Z każdym rokiem przenoszono kolejne działy, w tym Bibliotekę MNK. Oficjalne otwarcie Nowego Gmachu miało miejsce 28 listopada 1957 roku, mimo że prace projektowe trwały dalej.

W 1969 roku rozpoczęto nową fazę rozbudowy. Planowano zmiany w wyposażeniu technicznym oraz budowę dodatkowych pomieszczeń. Niestety, prace zostały wstrzymane w 1974 roku z powodu braku funduszy, co było skutkiem równoczesnego budowania ważniejszej Huty Katowice. Długotrwały kryzys gospodarczy w końcu lat 70. doprowadził do kolejnych opóźnień w budowie, a rzeczywista aktualizacja projektu została przeprowadzona dopiero po wprowadzeniu stanu wojennego, kiedy uwzględniono zmiany związane z instalacją klimatyzacji i wentylacji. Ostateczne zakończenie budowy Nowego Gmachu MNK miało miejsce w 1990 roku.

Dawne wystawy stałe

Galeria „Broń i Barwa w Polsce”

Ekspozycja pod tytułem „Broń i Barwa w Polsce” stanowiła największą w kraju galerię militariów, tuż obok warszawskiego Muzeum Wojska Polskiego. Zainaugurowana w 1991 roku, doczekała się ponownego otwarcia w marcu 2009 roku, po przebudowie i modernizacji, które dodały jej nowoczesnego charakteru. W przestrzeni o powierzchni około 1200 metrów kwadratowych zaaranżowano zbiory sięgające od X wieku aż po czasy II wojny światowej.

Ważnym elementem wystawy był hełm szyszakowy z XI wieku, który wyróżniał się na tle innych eksponatów. Galeria dysponowała również imponującą kolekcją XVII-wiecznych zbroi husarskich. Wśród cennych pamiątek po hetmanach znalazły się takie obiekty jak rząd koński Stefana Czarneckiego, złoty buzdygan oraz zbroja karacenowa Stanisława Jabłońskiego, a także znane pod symbolem hetmańskim artefakt Hieronima Lubomirskiego.

Eksponaty związane z dowódcami wojskowymi były równie fascynujące — wśród nich odnaleźć można sukmana Tadeusza Kościuszki, Gwiazdę Orderu Virtuti Militari księcia Józefa Poniatowskiego oraz mundur Józefa Piłsudskiego.

W wyniku modernizacji galeria wzbogaciła swoją ofertę o prezentacje filmowe oraz multimedia, które miały na celu przybliżenie odwiedzającym historii polskiego oręża. Ważnym komponentem związanym z działalnością wystawy było także Stowarzyszenie Miłośników Dawnej Broni i Barwy, które pełniło rolę placówki edukacyjnej. Jednak w 2023 roku galeria „Broń i Barwa w Polsce” została zamknięta w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie i przeniesiona do Oddziału MNK Arsenał.

Wystawy stałe

Galeria Rzemiosła Artystycznego

W tej fascynującej Galerii Rzemiosła Artystycznego można podziwiać wyroby rzemiosła artystycznego, które powstały w Polsce oraz Europie, od wczesnego średniowiecza aż po okres secesji. Na stan z 2023 roku ekspozycja liczyła prawie 4 tysiące zabytków, które są rozlokowane w dziewięciu salach wystawowych.

Wśród eksponatów dominują tkaniny oraz ubiory z epoki XIV do początku XX wieku. Warto zwrócić uwagę na XIV-wieczną stułę z Opactwa Benedyktynów w Tyńcu, a także na ornaty z XV wieku ozdobione haftowanymi pretekstami. Można tu również znaleźć jedwabne pasy kontuszowe z XVII i XVIII wieku oraz bogaty zbiór sukien z początku XIX do początku XX wieku, który jest wzbogacony o różnorodne dodatki, takie jak szale, bielizna, wachlarze, rękawiczki i biżuteria.

Ekspozycja prezentuje również srebra korpusowe oraz zabytki sztuki emalierskiej, które są częścią wystawy poświęconej złotnictwu. Szczególnie cenne są czara włocławska z pierwszej połowy X wieku oraz relikwiarz znany jako kruszwicki z XII wieku. W Galerii znajdują się także polskie łyżki z XVI i XVII wieku oraz srebrne naczynia, częściowo złocone, pochodzące z warsztatów w takich miastach jak Kraków, Lwów, Gdańsk i Toruń, jak również z głównych ośrodków europejskich, w tym Wrocławia, Augsburga, Norymbergi oraz Hamburga.

Ekspozycję wzbogaca cenny zbiór polskich guzów do ubiorów i pasów metalowych. W Galerii znajduje się także znakomita kolekcja szkieł barokowych pochodzących z polskich manufaktur, takich jak Huta Kryształowa, Naliboki i Urzecze. Ponadto, prezentowane są również kolekcje szkła biedermeierowskiego z centralnej Europy oraz szkła z drugiej połowy XIX wieku.

Ceramika w Galerii jest reprezentowana przez zabytki pochodzące z królewskiej manufaktury w Belwederze oraz z manufaktury Karola Wolffa na Bielinie w Warszawie. Interesującym eksponatem jest piękna waza, półmisek i talerz z Serwisu Sułtańskiego z 1777 roku oraz wazon w stylu „Tsun” z manufaktury Wolffa z lat 1780-1795. W Galerii można również zobaczyć zespół gotyckich i późniejszych dzwonów oraz moździerzy, w tym niezwykle interesujący moździerz apteczny autorstwa gdańskiego ludwisarza Gerarda Benninga z 1623 roku.

Ważnym obiektem meblowym jest hiszpańskie vargueno (kabinet) z przełomu XV i XVI wieku, a także kabinety z Genui oraz rokokowe meble francuskie, które uzupełniają dużą kolekcję małych form meblarskich. Wśród najcenniejszych zabytków w kolekcji zegarów wyróżniają się eksponaty kaflowe z warsztatu Wolfganga Prennera z Krakowa, zegar-kula z warsztatu Dawida Schrötera z Elbląga oraz zegary Jana Gotfrieda Krosza z drugiej połowy XVIII wieku.

W Gablocie znajdują się także przedmioty związane z polskimi bohaterami narodowymi, takimi jak Tadeusz Kościuszko, Józef Poniatowski czy Adam Mickiewicz. Cennym nabytkiem Muzeum jest kolekcja judaików, zakupiona w latach 1935-1939, która obejmuje przedmioty związane z obrzędami synagogalnymi i domowymi, jak lampy chanukowe, jady oraz balsaminki.

W nowoczesnej części Galerii znaleźć można zabytki z początku XX wieku, w tym przedmioty metalowe oraz galanterię skórzaną, które powstały w trakcie kursów przy Muzeum Techniczno-Przemysłowym w Krakowie oraz w Warsztatach Krakowskich w latach 1913–1926. Ekspozycja obejmuje również obiekty z okresu międzywojennego, takie jak modę damską; akcesoria oraz biżuterię z tego okresu, szkła i porcelanę z manufaktury w Ćmielowie, a także polskie meble, w tym siedziska do sali kinowej projektu Franciszka Seiferta oraz część kompletnego zestawu mebli do jadalni z roku 1938, zaprojektowanego przez Tadeusza Knota-Rolanda.

W kontekście polskiej sztuki użytkowej z drugiej połowy XX wieku można spotkać ceramikę stołową i dekoracyjną, powstałą w polskich fabrykach porcelany i porcelitu, takich jak Ćmielów, Chodzież, Tułowice, Wałbrzych czy Katowice-Bogucice. Wyróżniającymi się projektami są serwisy oraz prace Lubomira Tomaszewskiego, zwłaszcza serwisy Ina i Dorota z fabryki w Ćmielowie. W zakresie mebli z tego okresu można wskazać zestaw do pracy przy biurku oraz szafę biblioteczną, które stworzyli projektanci z warszawskiej spółki Olgierd Szlekys oraz Władysław Wincze. Uzupełnieniem wystawy mebli są krzesła i fotele zaprojektowane przez Mariana Sigmunda, Wandę Gengi oraz Marii Chomentowskiej w latach 1958–1960.

XX + XXI. Galeria Sztuki Polskiej

Dawna Galeria Sztuki Polskiej XX wieku została w 2021 roku wzbogacona o dzieła współczesnych artystów z XXI wieku. Znajdując się na powierzchni ponad 3000 metrów kwadratowych, mieści kolekcję sztuki polskiej od Młodej Polski aż po czasy najnowsze.

Na wejściu podziwiać można rzeźby z pierwszej połowy XX wieku wykonane przez takich artystów jak Xawery Dunikowski, Ludomir Ślendziński, Wojciech Weiss, oraz Włodzimierz Konieczny. W pierwszej sali Galerii zwiedzający znajdą malarstwo tego okresu, w tym prace takich artystów jak Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Wojciech Weiss, Olga Boznańska oraz Jan Stanisławski.

Okres międzywojenny reprezentują dzieła malarzy modernistycznych, takich jak Zbigniew Pronaszko, Zofia Stryjeńska, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Leon Chwistek, Jan Cybis oraz Maria Jarema. Ciekawym porównaniem jest kolekcja Suzanne i Jana Brzękowskich, która obejmuje prace zagranicznych artystów, w tym Hansa Arpa, Fernanda Légera, Maxa Ernsta, Jana Brzękowskiego, a także fotomontaże i kolaże Kazimierza Podsadeckiego oraz Janusza Marii Brzeskiego.

Sztukę powojenną do 1989 roku charakteryzują różnorodne nurty, w tym socrealizm, taszyzm, malarstwo materii, surrealizm, ekspresjonizm abstrakcyjny oraz nowa figuraż, reprezentowane przez artystów takich jak Tadeusz Kantor, Maria Jarema, Jerzy Nowosielski, Andrzej Wróblewski, Łukasz Korolkiewicz, Ewa Kuryluk. W Galerii znajdują się także przedstawiciele ugrupowań artystycznych takich jak „Wprost” (Leszek Sobocki, Zbylut Grzywacz), „Ładnie” (Wilhelm Sasnal, Marcin Maciejowski) oraz „Gruppa” (Jarosław Modzelewski, Włodzimierz Pawlak).

W kolekcji abstrakcji geometrycznej i konceptualizmu można znaleźć dzieła artystów takich jak Henryk Stażewski, Stefan Gierowski, Edward Krasiński, Roman Opałka, Ryszard Winiarski, Wojciech Fangor, Natalia LL, Ewa Partum, Jerzy Rosołowicz oraz Stanisław Dróżdż. Wystawa zawiera też prace stworzone po 1989 roku, zgrupowane pod tytułem „Transformacja”, wśród których wyróżniają się Zofia Kulik, Wilhelm Sasnal, Monika Sosnowska, Robert Kuśmirowski, Piotr Uklański oraz Jarosław Kozakiewicz. Galeria oferuje również pokaz filmów animowanych oraz eksperymentalnych autorstwa takich twórców, jak Julian Antonisz, Jan Lenica, Andrzej Pawłowski oraz Jerzy Kucia.

---

Oceń: Gmach Główny Muzeum Narodowego w Krakowie

---