Kaplica Zygmuntowska na Wawelu

---

Historia

W wyniku smutku po stracie królowej Barbary Zapolyi, Zygmunt I Stary, wstrząśnięty jej odejściem, podjął decyzję o wzniesieniu mauzoleum dla niej oraz swojej rodziny. W celestialnych planach zakładał, że będzie to miejsce, które odda hołd jego ukochanej żonie.

Do realizacji tego ambitnego projektu zaprosił florenckiego artystę Bartolommea Berecciego. W 1517 roku artysta przedstawił wstępne projekty tej wyjątkowej kaplicy. Prace ruszyły rzeczywiście w 1519 r., kiedy zburzono wcześniejszą, XIV-wieczną kaplicę Kazimierza Wielkiego, by stworzyć nową przestrzeń dla tego dzieła.

Właściwa budowa wystartowała w 1524 roku, kiedy to wzniesione zostały solidne mury. Całość budowli została zakończona w 1531 roku, co oznaczało duże osiągnięcie dla ówczesnych mistrzów architektury. W 1526 roku powstała także miedziana kopuła, zdobiona krzyżem oraz aniołkiem, co nadało kaplicy wymiar sakralny.

W 1533 roku miała miejsce konsekracja, a z Berreccim przy tej istotnej budowie współpracowało wielu utalentowanych włoskich artystów, takich jak: Antoni z Fiesole, Mikołaj Castiglione, Filip z Fiesole, Bernardinus de Gianottis, Jan Soli, Jan Cini ze Sieny, a także Jan Maria Padovano, co wzbogaciło dzieło o różnorodne style i techniki artystyczne.

Mauzoleum, w którym do 1872 roku rozbrzmiewały chóry rorantystów, przez wieki poddawano różnorodnym konserwacjom. Odnowienia miały miejsce w 1776 roku, a także w latach 1891-1894, pod kierownictwem Sławomira Odrzywolskiego, oraz w latach 1954-1963, kiedy to Rudolf Kozłowski, w towarzystwie rzeźbiarza Wiesława Łabędzkiego, przeprowadzali niezbędne prace. Ostatnie odnowienie miało miejsce w 2004 roku, kiedy zastosowano po raz pierwszy innowacyjną metodę laserowego, nieinwazyjnego czyszczenia wielowiekowych zabrudzeń, prowadzone przez profesorów Jana Marczaka i Andrzeja Kossa.

Architektura

Kaplica Zygmuntowska, będąca pierwszym w Polsce przykładem pełnej architektury renesansowej, charakteryzuje się bogatą ideową koncepcją. Jej centralny plan zamknięty jest kopułą, która spoczywa na bębnie z latarnią. Zewnętrzna kompozycja kaplicy, określona jako zbiór czterech geometrycznych brył, ukazuje fascynującą harmonię form: (1) przyziemie w kształcie sześcianu, który stanowi korpus, (2) ośmioboczny regularny graniastosłup bębna, z oknami w okrągłym kształcie oraz wydłużoną kopułą, (3) i w końcu walcowatą latarnię zdobioną dekoracyjnymi elementami. Kondygnacje wzbogacone są o pilastry w tzw. porządku spiętrzonym, co jest echem antycznego wzornictwa, znanego z takich budowli jak Koloseum.

Korpus

W południowej elewacji korpusu kaplicy zdecydowano się na łamany cokół z trzema prostokątnymi polami. W drugim polu umieszczono inskrypcję. Cokół jest przerywany w miejscu, gdzie znajdują się pilastry. Wyżej trzy osie zdobione kanelowanymi pilastrami w stylu toskańskim dzielą przestrzeń między nimi na trzy geometryczne pola, umiejscowione wertykalnie i oddzielone pasami horyzontalnymi. Pola te przyjmują kształty: rombu, prostokątu z ozdobnym uszatem oraz ponownie rombu. W centralnej osi inskrypcja jest umieszczona nad prostokątem, a powyżej widnieje sześciokątny kartusz herbowy umieszczony w okrągłej ramie. Pole tarczy ukazuje ukoronowanego orła ze wstęgą, symbolizującego Zygmunta Starego. Całość dopełnia belkowanie, a we fryzie znajduje się maksyma przetłumaczona z pierwszego wersetu Psalmu 115, która brzmi: „NON NOBIS DOMINE NON NOBIS SED NOMINI TUO”, co oznacza „Nie nam Panie, nie nam, ale imieniu Twemu”. Na samej górze, nad tamburem, wyróżnia się jajownik, pas kroksztynu oraz gzyms koronujący, z którego zwisają niewielkie złote koniczyny.

Bęben

Bęben jest zewnętrznie ośmioboczny, natomiast wewnątrz jego forma przechodzi w okrąg. Na każdej z ośmiu ścian umieszczono kwaterowany oculus, który rozszerza się na zewnątrz, nadając całości lekkości. Zewnętrzne ścianki zdobione są bogatymi rzeźbieniami. Można na nich dostrzec zamknięte w okręgach: panoplię, ptasie głowy, wizerunki słońc oraz stylizowane kwiaty. Ozdobny ornament sznurowy okala całe przeźrocze. Kanelowane pilastry o jońskich kapitelach przyozdabiają narożniki tamburu. Żagielki, pomiędzy pilastrami a oculusem, wypełnione są różnorodnymi motywami, w tym głowami aniołów i wiciami liści akantu. Całość zamyka belkowanie, którego dolna część ozdobiona jest ciągłym perełkowaniem pod gzymsem.

Kopuła

Kopuła, pokryta złotą blachą z rybią łuską, zyskuje jeszcze większego blasku dzięki ciemnemu orłowi z koroną, umieszczonemu na środku południowego spadu. Walcowata latarnia na szczycie kopuły posiada osiem wąskich przeźroczy, których okna zamykają się w formie arkad. Przestrzeń pomiędzy oknami dekorują pilastry kompozytowe, bogato rzeźbione z plecionkami w ich trzonach. Następnie, belkowanie pozbawione jest dodatkowych ozdób. Całość latarni wieńczy korona, a nad nią pojawia się półklęczący anioł na kuli, który trzyma koronę królewską, z której unosi się krzyż łaciński, symbolizujący Boską suwerenność. Wśród włoskich kaplic brak jest bezpośrednich analogii, aczkolwiek istnieje rysunek Leonarda da Vinci, który mógł mieć wpływ na zewnętrzne rozwiązania kaplicy.

Dekoracja wnętrza

Kaplica, jako dzieło renesansowe, zyskała bogaty wystrój wnętrza inspirowany konwencją horror vacui. Oddzielona od głównej katedry dekoracyjną kratą, posiada ściany korpusu, które tworzą przy rzucie plan krzyża greckiego efektowną przestrzeń. Na zachodniej ścianie umieścili nagrobek Zygmunta I Starego, a poniżej nagrobek jego syna Zygmunta II Augusta. Na południowej ścianie znajdziemy nagrobek Anny, córki Zygmunta Starego, natomiast wschodnią ścianę zdobi ołtarz Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny. Wszystkie ściany otoczone są łamanym cokół z polami wypełnionymi arabeską, w której przeplatają się mityczne stwory oraz herby.

Podziały ścian nad cokołem kopiują motyw trójprzelotowego łuku triumfalnego, gdzie węższe przęsła stanowią aedicule, które nakryte zostały konchą z przedstawieniami świętych: Piotra, Pawła, Wacława, Floriana, Jana Chrzciciela oraz genialną w swojej formie rzeźbą św. Zygmunta. W nadniszach z kolei widnieją tonda z czterema ewangelistami, a także królami Dawidem i Salomonem. Salomonowi nadano rysy Zygmunta I, podczas gdy Dawid zyskał rysy Seweryna Boner, zarządcy królewskich dóbr. Ustawienie nagrobka Zygmuntów w przeciwnym kierunku do ołtarza symbolizuje nadzieję na zmartwychwstanie za jej pośrednictwem, a święci mają pomóc w realizacji tego celu.

Wszystkie rzeźby, tonda i nagrobki zostały wykonane z czerwonego węgierskiego marmuru, podczas gdy architektoniczne obramienia stworzono z białego alabastru, co nawiązuje do barw godła polskiego.

Przęsła są oddzielone parami kompozytowych pilastrów, zdobionych ornamentem o maszkarony. Całość po gzyms koronujący jest z czerwonego marmuru, a pilastry flankujące nagrobki udekorowane są pięcioma głowami putt, które otoczone są owocami. Łuki wieńczą anielskie głowy. W dolnej części fryzu znajduje się maksymalne przesłanie podane w formie tabelek, co znajduje ich miejsce w:

1	Wejściowa ściana północna	„CONFITEANTUR TIBI DOMINE OMNES,
2	Ołtarzowa ściana wschodnia	GENTES, QUI DAT SALUTEM REGIBUS”
3	Nagrobek Anny – ściana południowa	„DEUS, IUDICIUM TUUM REGI DA”
4	Nagrobki Zygmuntów – ściana zachodnia	„BEATI QUI IN DOMINO MORIUNTUR”

1	Wejściowa ściana północna	„Niech wysławiają Cię Panie wszystkie
2	Ołtarz ściana wschodnia	narody, który daje (dajesz) zbawienie królom”
3	Ściana południowa (nagrobek Anny)	„Daj swe baczenie, Boże, królowi”
4	Ściana zachodnia (nagrobki Zygmuntów)	„Błogosławieni, którzy umierają w Panu”

Powyżej, znów perełkowanie oraz łamany gzyms na, którym wspierają się dwa wpisane w siebie łuki: jeden mniejszy, a drugi większy. W miejscach oparcia wahadle zwisają nagie ciała trytonów oraz różnorodne rzeźby, co symbolizuje cielesne życie zmarłego. Pojawiają się tu również pendentywy, które tworzą okrągły plan wnętrza. Medale zawieszone w narożach zdobią godła Polski i Litwy, co jest symbolem jedności władz.

W bębnie umieszczono osiem okrągłych otworów okiennych, z czego trzy od północy zostały zamurowane. Kopuła, zdobiona kasetonami i motywami rozet, przypomina o niebie oraz boskim nadzoru nad grobem, co może odnosić się do baldachimowych nagrobków królewskich na Wawelu.

Nagrobki Zygmuntów

Pierwotnie w arkadowej wnęce znajdował się nagrobek Zygmunta I Starego, umieszczony jeszcze za jego życia. Po śmierci Zygmunta II Augusta, sarkofag podniesiono, a pod nim umieszczono rzeźbioną trumnę z posągiem tego ostatniego z Jagiellonów. Wyjątkowy posąg Zygmunta Starego, przedstawiający króla budzącego się ze snu, został wykonany przez Berrecciego, a jego młodszego następcy Zygmunta Augusta stworzył Santi Gucci. Nagrobek stał się wzorem dla wielu monumentalnych pomników magnackich oraz szlacheckich w kraju.

Ława królewska

Ława z lat 1527-1529, zwieńczona koroną podtrzymywaną przez dwa brązowe aniołki odlane przez Berrecciego,. Pierwotne przedpiersie takiej ławy zostało przeniesione do kaplicy Batorego, a zamiast niego umieszczono marmurową płytę nagrobną królowej Anny Jagiellonki, stworzoną przez Santi Gucciego.

Ołtarz

Rozpoczęty przez Zygmunta Starego, ołtarz otwierany to dzieło artystów norymberskich z lat 1531-1538, z ogólnym projektem Hansa Dürera. Sceny z życia Marii wykonał Melchior Baier w srebrnej blasze, natomiast skrzydła zamkniętego ołtarza namalował Georg Pencz. Ołtarz otwarty przedstawia szereg biblijnych wydarzeń, a jego zamknięta wersja pokazuje mękę Chrystusa oraz jego zmartwychwstanie. Po ołtarzu znajduje się również predella z Wjazdem Chrystusa do Jerozolimy, przechowywana w skarbcu katedralnym, a także dwa srebrne świeczniki i brązowe świeczniki wykonane przez warsztat Hansa Vischera.

Krata

Brązowa krata przy wejściu, ozdobiona herbami Polski, Litwy i Sforzów, wykonana została w warsztacie Vischera w latach 1530-1532. Uzupełnia ją mniejsza żelazna krata z 1545 roku.

---

Oceń: Kaplica Zygmuntowska na Wawelu

---