Anna Jagiellonka, znana pod łacińskim imieniem Anna Dei gratia Infans Regni Poloniae, urodziła się 18 października 1523 roku w Krakowie. Jej życie zakończyło się 9 września 1596 roku w Warszawie. Była córką Zygmunta I Starego oraz Bony Sforzy, co umiejscawia ją w samym sercu polskiej historii oraz polityki tamtego okresu.
W historii Polski zapisała się jako królowa od 1575 roku. W 1576 roku zawarła małżeństwo ze Stefanem Batorym, który dzięki temu tytule stał się królem Polski iure uxoris, co oznacza, że jego władza była pochodną małżeństwa z Anną. Faktycznie to on sprawował władzę, co jest istotnym punktem w analizie dynastii Jagiellonów.
Anna Jagiellonka była ostatnią monarchinią tej dynastii i niestety pozostawiła po sobie pustkę w dziedziczeniu, ponieważ nie doczekała się potomstwa. Po śmierci swojego męża w 1586 roku odegrała kluczową rolę w polityce, doprowadzając do wyboru na tron Zygmunta III Wazy, swojego siostrzeńca. Jej działania miały istotny wpływ na ówczesne zagadnienia sukcesji i układów politycznych w Polsce.
Życiorys
Niezamężna królewna
Do roku 1548 Anna Jagiellonka mieszkała na Wawelu, gdzie spędzała czas w towarzystwie rodziny. Po zaślubinach swojego brata, Zygmunta II Augusta, z Barbarą Radziwiłłówną, relacje między rodzeństwem uległy pogorszeniu, co skłoniło królewnę do osiedlenia się na Mazowszu, a następnie do Wilna w 1558 roku. W 1564 znalazła swoje miejsce w Płocku. W maju 1565 Zygmunt II August odrzucił propozycję związków małżeńskich Anny z księciem Danii, Magnusem, który stawiał wygórowane wymagania w kwestii posagu. W tych latach, na królewskim dworze w Mazowszu, przebywał również Gustaw Eriksson Waza – prawowity potomek szwedzkiej dynastii, którego do wychowania przysłała siostra królewny, Katarzyna.
W okresie przed śmiercią Zygmunta II Augusta, relacje Anny z otoczeniem królewskim, reprezentowanym przez braci Mniszchów i biskupa Piotra Myszkowskiego, stały się napięte. Królewna zarzucała im wpływ na pogorszenie stanu psychicznego i moralnego swojego brata. Nie związała się z mężczyzną do końca życia Zygmunta, co, po jego bezpotomnej śmierci w 1572 roku, uczyniło ją jedną z najważniejszych postaci w państwie, będąc dziedziczką rodu i określaną mianem infantki, czyli królewskiej córki.
Niedoszła żona Henryka Walezego
Podczas pierwszej elekcji Anna wsparła początkowo kandydaturę arcyksięcia Ernesta Habsburga, co miało wpływ na wynik głosowania, szczególnie wśród szlachty mazowieckiej. Jednakże 21 maja 1574 roku, Jan Zamoyski zmusił kandydata z Francji, Henryka Walezego, do zobowiązania się do małżeństwa z Anną. Zobowiązanie to nie miało jednak mocy prawnej, ponieważ nie trafiło do pacta conventa. Mimo że Henryk uzyskał tron Polski, nigdy nie zrealizował obietnicy małżeńskiej. Relacje królewny z oboma mężczyznami pogorszyły się, szczególnie po tym, jak Zamoyski zajął starostwo knyszyńskie, które było w gestii Anny, co zdarzyło się, kiedy królowa była nieobecna. Król nie chciał cofnąć decyzji swego wysłannika, a Anna, pisząc do siostry Zofii, podkreślała, że król twierdzi, iż nie miał chwilowo żadnych informacji na ten temat, mimo że miała wątpliwości co do jego zapewnień. Próby zgłoszenia tej sprawy innym europejskim władcom nie przyniosły rezultatów, a kondycja polityczna Anny pogarszała się.
Małżeństwo ze Stefanem Batorym
Nieoczekiwany zwrot wydarzeń uczynił Annę jedną z kluczowych postaci w drugiej elekcji. Podczas wyborów w 1575 roku, 12 grudnia, arcybiskup Jakub Uchański ogłosił cesarza Maksymiliana II Habsburga królem Polski, a cesarz miał w swoich planach małżeństwo swojego syna Ernesta z Anną. Biorąc pod uwagę sprzeciw wobec zagranicznych kandydatur, Jan Zamoyski zjednoczył oboz szlachecki, aby popierać Annę, przewidując dla niej rolę, w której „Piastowie” mieliby sprawować kontrolę nad nią. Jednak do gry wszedł nowy kandydat – książę siedmiogrodzki, Stefan Batory. Ostatecznie, 15 grudnia 1575 roku, Anna została ogłoszona królem Polski. W momencie, gdy posłowie prohabsburscy przybyli do niej z prośbą o zgodę, Anna wyraziła swoją wolę: „woli być królową niż królewiczową”. Następnego dnia, szlachta zaanektowała ją do grona królewskiego, powierzając Batorymu tron.
1 maja 1576 roku, Anna wyszła za mąż za Stefana Batorego na Wawelu, a ci dwójka została następnie koronowana przez biskupa kujawskiego Stanisława Karnkowskiego w katedrze wawelskiej. Tego samego dnia podpisała akt, którym zrzekała się dóbr po matce i bracie, co zostało formalizowane w 1581 roku na walnym sejmie. Zyskała wówczas dożywotnie prawne zabezpieczenie na włościach litewskich i mazowieckich. Jako królowa zapragnęła uzyskać przewagę nad Stefanem, nakazując przedstawicielom innych krajów dostarczanie poczty najpierw do niej. Królowa często pełniła rolę pośrednika między Batorem a uczonymi z Akademii Krakowskiej, którzy wspierali ją podczas bezkrólewia. W 1584 roku odwiedziła UJ i wówczas przekazała uczelni klejnoty na cele akademickie.
Ostatecznie, w miarę jak Stefan dokonywał własnych decyzji politycznych, Anna zaczęła się angażować w spory z jego zwolennikami, głównie z Janem Zamoyskim. W nocy spędzała czas pod drzwiami komnaty męża, pragnąc jego obecności, co podsycało plotki o ewentualnym rozwodzie, do którego miał skłaniać ją Zamoyski. Dodatkowo, Anna za pośrednictwem kardynała Stanisława Hozjusza uzyskała spłatę części pożyczek.
Ostatnie lata
Po śmierci męża w 1586 roku, Anna miała szansę na objęcie rządów, ale zdecydowała się na wsparcie candidatury swojego siostrzeńca, Zygmunta. W czasie bezkrólewia była ważną osobą, na którą interrex Stanisław Karnkowski mógł liczyć, jednak z braku zdrowia nie uczestniczyła w działaniach politycznych. W marcu 1587 roku, podczas tumulti spowodowanego przez Stanisława Żółkiewskiego oraz Zborowskich, do którego się przyczyniła, prymas zebrał swoje stany wokół poparcia habsburskiej kandydatury. Jednak, po namyśle przystał do kierunku, który wsparł wybór królewskiej kandydatury Zygmunta. Po nominacji 19 sierpnia 1587 roku, prymas śpiesznie przybył do Anny, aby poinformować ją o sukcesie.
Anna bezwzględnie sprzeciwiała się kandydaturze habsburskiej, a to ujawniło się po zwycięstwie nad Habsburgami pod Byczyną. Wtedy wspierała Jana Zamoyskiego odnośnie ukarania jeńców. Jej siostrzeniec zasiadł na tronie dzięki jej wsparciu, co wywołało jej nadzieje na przejęcie pełni władzy, gdyby Szwedzi zablokowali przybycie Zygmunta. W celu osłabienia przeciwników skierowała w ich stronę propozycję zamążpójścia dla Maksymiliana Habsburga z Anną Wazówną i odrzuciła pomysł małżeństwa Zygmunta z protestancką księżniczką Krystyną. Ostatecznie, nie mogła jednak wywrzeć istotnej presji na młodego władcę, co zaostrzyło jej zmagania z Anną Habsburżanką. Ostatnie lata spędziła w Warszawie, gdzie zmarła 9 września 1596 roku, z zamiarem złożenia swoich ostatnich życzeń. Na jej pogrzebie, słowo pożegnalne wygłosił Piotr Skarga, który przyznał, że zapewniła ona domowi Jagiellońskiemu piękne zakończenie. Spoczęła w kaplicy Zygmuntowskiej, którą ukończyła w 1584 roku, obok swojego ojca i brata.
Była osobą pełną energii, dążącą do realizacji swoich celów, a także głęboko religijną, co potwierdził Skarga, który udzielił jej dużego szacunku jako kapłanowi. Wspierała ruch kontrreformacyjny, przyczyniając się do osłabienia wpływów protestantyzmu na Mazowszu, a w 1579 roku, Skarga zadedykował jej swoje dzieło – Żywoty świętych.
Genealogia
W zakresie badań nad genealogią Anny Jagiellonki istotne jest zrozumienie jej pochodzenia i linii rodzimej. Poniżej prezentujemy szczegółową tabelę, która obrazuje nie tylko bezpośrednich przodków, ale również szerszy kontekst jej rodziny.
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ |
| _ | Olgierd Giedyminowicz | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Władysław II Jagiełło | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Julianna twerska | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Kazimierz IV Jagiellończyk | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||
| _ | Andrzej Holszański | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Zofia Holszańska | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Aleksandra Drucka | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Zygmunt I Stary | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||
| _ | Albrecht IV Habsburg | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Albrecht II Habsburg | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Joanna Zofia Bawarska | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Elżbieta Rakuszanka | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||
| _ | Zygmunt Luksemburski | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Elżbieta Luksemburska | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Barbara Cylejska | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Anna Jagiellonka | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ |
| _ | Franciszek I Sforza | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Galeazzo Maria Sforza | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Bianka Maria Visconti | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Gian Galeazzo Sforza | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||
| _ | Ludwik I Sabaudzki | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Bona Sabaudzka | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Anna Cypryjska | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Bona Sforza | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||
| _ | Ferdynand I | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Alfons II | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Izabela z Clermont | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Izabela Aragońska | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||
| _ | Franciszek I Sforza | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Hipolita Maria Sforza | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Bianka Maria Visconti | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
W kulturze
Anna Jagiellonka to ważna postać, która znalazła swoje miejsce w polskich produkcjach telewizyjnych, w tym w popularnym serialu „Królowa Bona”, emitowanym w latach 1980–1981.
Serial ten skupia się na historii Królestwa Polskiego, ukazując rządy króla Zygmunta I Starego. W rolę Anny Jagiellonki wcieliła się znana aktorka Maria Czyż, która nadała tej postaci wyrazistości i głębi.
Dodatkowo, Anna Jagiellonka zyskała także międzynarodową popularność, pojawiając się w tureckim hicie „Wspaniałe stulecie”. W tym przypadku postać została zagrana przez Özge Ulusoy, co świadczy o jej znaczeniu w różnych kulturach telewizyjnych.
Przypisy
- Małgorzata Piecuch: Piotr Skarga o więzach rodzinnych w kazaniach na pogrzebach polskich królowych. W: Mariola Jarczykowa (red.), Renata Ryba (red.): W kręgu rodziny i prywatności. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2014, s. 37. [dostęp 11.11.2021 r.]
- a b Jagoda Pawłowska: Anna Jagiellonka – ostatnia przedstawicielka dynastii Jagiellonów. historia.org.pl, 05.06.2016 r. [dostęp 15.09.2021 r.]
- Janusz Tazbir: Stefan Batory. zdocs.tips, 1998. [dostęp 15.09.2021 r.]
- Duczmal 1996 ↓, s. 95.
- Grzybowski 2000 ↓, s. 254.
- Według relacji Andrzeja Lubienieckiego; cyt. za: Grzybowski 2000 ↓, s. 187.
- Grzybowski 1994 ↓, s. 37–38, 117.
- Grzybowski 1994 ↓, s. 53.
- Grzybowski 1994 ↓, s. 63–64.
- Grzybowski 1994 ↓, s. 116–117.
- Grzybowski 1994 ↓, s. 75–76.
- Grzybowski 1994 ↓, s. 147.
- Grzybowski 1994 ↓, s. 119.
- Grzybowski 1994 ↓, s. 116.
- Grzybowski 1994 ↓, s. 192, 194.
- Grzybowski 1994 ↓, s. 201, 202.
- Grzybowski 1994 ↓, s. 217.
- Grzybowski 1994 ↓, s. 209.
- Grzybowski 1994 ↓, s. 230.
- Stanisław Płaza, Wielkie bezkrólewia, Kraków 1988, s. 72.
Pozostali ludzie w kategorii "Szlachta i monarchia":
Zofia Jagiellonka (1522–1575) | Ludwik Alfred zu Windisch-Grätz | Anna Kazimierzówna | Katarzyna Jagiellonka | Władysław I Święty | Teresa Kunegunda Sobieska | Stanisław Lubomirski (marszałek wielki koronny) | Michał Hieronim Radziwiłł | Teofil Wojciech Załuski | Józef Mikołaj Radziwiłł | Kazimierz IV Jagiellończyk | Władysław III Warneńczyk | Aleksander Józef Sułkowski | Jakub Michałowski | Władysław II Jagiellończyk | Anna Jagiellonka (1515–1520) | Jadwiga Jagiellonka (1457–1502) | Adam Tarnowski (hrabia) | Zofia Jagiellonka (1464–1512) | Karol Stanisław Radziwiłł (1669–1719)Oceń: Anna Jagiellonka