Walery Rzewuski

---

Życiorys

Walery Rzewuski urodził się jako syn krakowskich mieszczan. Jego ojcem był kupiec Mikołaj (1806–1883), a matką Józefa z Szyszkowskich (1814–1890). W rodzinie Rzewuskich było jeszcze trzech młodszych braci: Stanisław (1840–1907), Lesław (1841–1917) oraz Bolesław (1845–1880), a także siostra Matylda (1847–1876). W młodości uczył się w Instytucie Technicznym w Krakowie, zaś w roku akademickim 1857/58 kontynuował naukę na politechnice w Wiedniu, gdzie zdobył dodatkową wiedzę z chemii. Niestety, problemy zdrowotne zmusiły go do powrotu do rodzinnego miasta.

W 1857 roku Rzewuski wykonał swoje pierwsze zdjęcia, posługując się pożyczonym aparatem. Zawodową karierę fotografa rozpoczął w Krakowie, co miało miejsce w latach 1859 lub 1860, z siedzibą przy ul. Grodzkiej 83 (aktualnie numer 30). W 1861 r. swój zakład przeniósł do ul. Krupniczej 6 (dziś 5), a rok później do rezydencji Adama Stattlera przy ul. Wesołej 29 (obecnie Kopernika 29). W przeciwieństwie do swych dwóch wcześniejszych lokali, zakład przy ul. Kopernika działał już w odpowiednich warunkach.

W 1863 roku Rzewuski nabył działkę położoną przy ul. Podwale 27B (nazwa ulicy została zmieniona w ok. 1879 na Kolejową, później A. Potockiego, obecnie Westerplatte). Tu wkrótce rozpoczął budowę domu z atelier i laboratorium. Architekt tego projektu, Feliks Księżarski, względem technicznym nadzorował osobiście Rzewuski. Zachowany po dzień dzisiejszy, piętrowy budynek składał się z oficyny, która mieściła pracownię. Atelier było wyposażone w przeszklony sufit oraz rozmaite dekoracje scenograficzne, takie jak meble i rekwizyty. W jego wnętrzach stworzono sztuczną grotę z sadzawką, która służyła przy zdjęciach nawiązujących do plenerowych scenerii. Obiekty te zostały uwiecznione na winietach fotograficznych tworzonych w zakładzie Rzewuskiego.

W 1885 roku, z okazji 25-lecia pracy, zlecił przebudowę swojego zakładu, w ramach której obrazy wykonał Aleksander Mroczkowski. Od roku 1869 do 1888 Rzewuski zasiadał w Radzie Miejskiej, gdzie aktywnie zabiegał o zasypanie koryta Starej Wisły, co na początku zostało odrzucone. Dopiero w 1877 roku Rada podjęła uchwałę, a Rzewuski wydał broszurę na temat tej sprawy. Angażował się również w dążenie do budowy nowego gmachu teatru miejskiego, poruszając tę kwestię po raz pierwszy w 1872 r., a kolejne próby nastąpiły w 1877 roku, kiedy to wskazywał lokalizację przy szpitalu Św. Ducha.

W 1879 r. współautor z Władysławem Anczycem wydał broszurę wspierającą ideę nowego teatru. Ostatecznie, w 1888 r., rada miasta potwierdziła wcześniejsze ustalenia i rozpoczęto prace budowlane, które zostały zakończone inauguracją teatru w 1893 r. (dzisiaj znanego jako Teatr im. Juliusza Słowackiego). Rzewuski był także pomysłodawcą przejęcia gminnej Kasy Oszczędności, co udało się zrealizować w 1873 r. Był zaangażowany w inicjatywę wzniesienia pomnika Adama Mickiewicza w Krakowie, który pierwotnie miał stanąć na Rynku Głównym. W 1882 r. wnosił o lokalizację w pobliżu Collegium Novum. Chociaż wydał kilka broszur, w tej sprawie nie osiągnął sukcesu.

Walery Rzewuski przez całe życie zmagał się z problemami zdrowotnymi związanymi z sercem i nigdy nie założył rodziny. Zmarł w wieku 51 lat oraz został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. W testamencie zapisał swój dom przy ul. Podwale gminie Krakowa, by z jego środków utworzyć szkołę fotograficzną lub Muzeum techniczno-przemysłowe Baranieckiego, a w razie ich braku – Arcybractwu Miłosierdzia oraz Bankowi pobożnemu w Krakowie. Jego wyposażenie miało być sprzedane zawodom fotografii, a fundusze przeznaczone na polskojęzyczny podręcznik fotografii z organizacją konkursu, którego sędziami byli Konrad Brandel, Aleksander Karol oraz Awit Szubert.

Miasto jednak nie dotrzymało obietnicy w zakresie utworzenia szkoły lub muzeum. Po długotrwałym procesie, pałacyk przeszedł pod zarząd Arcybractwa Miłosierdzia w Krakowie, które uruchomiło szkolę robót ręcznych dla dziewcząt, nazywając ją imieniem matki Walerego. W latach 1934 oraz 1937 budynek przeszedł znaczne przebudowy. Funkcjonowało tam wtedy gimnazjum żeńskie Sebaldy Münnichowej. Po zakończeniu II wojny światowej siedzibę znalazł tam konsulat Związku Radzieckiego. Oficyna, w której mieściło się atelier i pracownia, zniknęła z powierzchni ziemi w 1974 roku.

Po odejściu Rzewuskiego jego brat Lesław kontynuował prowadzenie zakładu. Pod koniec 1893 roku atelier oraz wyposażenie wraz z negatywami zostały zakupione przez Józefa Sebalda, który był uczniem Walerego Rzewuskiego. Miał on za zadanie wykonanie odbitek z klisz swojego mistrza. W 1900 roku przeniósł swój zakład do pałacyku przy ul. Batorego 12. W prasie krakowskiej pojawiło się ogłoszenie, zapowiadające zniszczenie części klisz z braku miejsca. Po latach inne negatywy, które przetrwały, oraz nowe, powstałe po roku 1900, zostały odkryte przez Władysława Klimczaka w piwnicy pałacyku i w 1978 roku trafiły w ręce Krakowskiego Towarzystwa Fotograficznego.

Korespondencja osobista i dokumentacja zakładu Rzewuskiego znalazły swoje miejsce w zasobach Biblioteki Jagiellońskiej, podczas gdy rękopisy dotyczące jego domu na ul. Podwale oraz testament zostały przekazane do Archiwum Narodowego w Krakowie. Negatywy i odbitki są obecnie rozproszone w różnorodnych muzeach, archiwach oraz kolekcjach prywatnych.

Działalność fotograficzna

Portrety

Fotografia portretowa była kluczowym elementem twórczości Walerego Rzewuskiego, a także głównym źródłem jego renomy za życia. Zajmował się ona wytwarzaniem wysokiej jakości zdjęć portretowych, które miały charakter komercyjny. Rzewuski stosował popularne w tamtych czasach konwencje oraz dostosowywał się do gustów swoich klientów, a jego prace odznaczały się starannością zarówno w aspekcie technicznym, jak i artystycznym. Chociaż w jego archiwum jest niewiele zdjęć portretowych z lat 60., to znacznie więcej przetrwało z późniejszych lat, obejmujących dekady 70. i 80.

Wiele z tych fotografii portretowych przedstawia przedstawicieli szlachty oraz arystokracji, ale również osoby z innych środowisk, takie jak urzędnicy, kupcy, fabrykanci, profesorowie oraz artyści. W gronie jego modeli znajdowali się m.in. Józef Majer, Józef Szujski, Teofil Lenartowicz, François de Rochebrune, Artur Grottger, Parys Filippi, Florian Cynk, Jan Matejko oraz Józef Ignacy Kraszewski.

W okresie powstania styczniowego, Rzewuski zrealizował wiele zdjęć obrazujących jego uczestników, a także odwiedził oboz Langiewicza w Sosnówce, gdzie miał nadzieję sfotografować swojego brata Bolesława. Niestety, fotografie te, o ile w ogóle powstały, nie zachowały się do dziś. Do jego rzec można, że szczególnym gatunkiem jego portretów były zdjęcia kostiumowe – prezentujące modele w strojach sarmackich, cygańskich i egzotycznych.

Fotografie teatralne

Już w młodzieńczych latach, Rzewuski wykazywał zainteresowanie teatrem, angażując się w amatorskie wystawienia. Z biegiem czasu często odwiedzał Teatr Krakowski, gdzie wykonywał zdjęcia aktorów. W opozycji do zwyczajów XIX wieku, kiedy to aktorzy pozowali jedynie w atelier, Rzewuski zrewolucjonizował podejście, rejestrując aktorów w ruchu, naśladujących konkretne sceny, co pozwoliło uchwycić ich emocje i gesty.

W 1867 i 1868 roku, Rzewuski stworzył albumy z fotografia przedstawiającymi Helenę Modrzejewską, Wincentego Rapackiego, Bolesława Ładnowskiego, Feliksa Bendy oraz Antoninę Hoffmann. Z całego materiału do dziś zachował się jedynie album Antoniny Hoffmann, który zawierał 27 portretów przedstawiających ją w różnych rolach. Wiele pozostałych zdjęć krążyło jako luźne odbitki, prawdopodobnie pochodzące z zaginionych albumów. Z fotografiami Rzewuskiego zarejestrowano również sceny ze sztuki Adama Mickiewicza „Konfederaci barscy”, który miał swoją premierę w Krakowie w 1872 roku.

Warto również dodać, że jego prace obejmowały dokumentację wydarzeń parateatralnych, znanych jako żywe obrazy, które zyskiwały na popularności w XIX wieku. Rzewuski zrealizował zdjęcia z przedstawień, organizowanych przez amatorów, w tym ekscytujące sceny z Ogniem i mieczem pokazywane w Teatrze Krakowskim w 1884 roku.

Fotografie Krakowa

Rzewuski wyraził swoje zamiłowanie do fotografowania swojego rodzinnego miasta w licznych wspomnieniach. Opisywał, jak jeszcze na wykładach z fizyki u profesora Tomaszewskiego dostrzegł urok Krakowa, wyrażając pragnienie uchwycenia jego historycznych momentów. Już na początku swojej kariery, w 1860 roku, wykonał jedne z pierwszych fotografii ołtarza Mariackiego, a także dokumentował wnętrze tegoż kościoła i widok miasta. Ponadto uchwycił dramatyczne momenty związane z burzeniem części Collegium Maius (lata 60. XIX wieku) oraz otoczenia Sukiennic w 1868 roku.

Był również jedynym, który utrwalił wygląd szczątków króla Kazimierza Wielkiego oraz artefaktów z jego grobowca, co miało miejsce w 1869 roku. W 1877 roku zarejestrował sarkofag Stefana Batorego. Część jego prac znalazła się na łamach prasy i były reprodukowane, np. w drzeworytach w piątym wydaniu publikacji „Kraków i jego okolice” autorstwa Ambrożego Grabowskiego z 1866 roku.

Fotografie dzieł sztuki

Rzewuski realizował fotograficzne reprodukcje obrazów współczesnych sobie artystów. Odbitki z tych zdjęć były dostępne w jego zakładzie oraz w niektórych księgarniach, chociaż ich zakup był możliwy głównie dla osób zamożnych. Oprócz tego reprodukcje te były wykorzystywane przez drzeworytników do ilustracji. W latach 1864–1874 współpracował z Janem Matejką, zawierając umowę na wykonywanie fotografii jego prac, co było realizowane tuż po zakończeniu tworzenia nowego dzieła. Rzewuski otrzymywał należność za każdą sprzedaną odbitkę, a także zajmował się fotografowaniem płócien innych malarzy, takich jak Aleksander Gryglewski, Wilhelmina Stein, Juliusz Kossak i Andrzej Grabowski.

Fotografie Tatr

Według Walerego Eljasza-Radzikowskiego, w jego przewodniku z 1870 roku można znaleźć informację, że Rzewuski był pierwszym, który w 1859 roku uwiecznił Tatry na zdjęciach. Wkrótce za nim podążył Marcin Olszyński, a później Franciszek Wyspiański, Awit Szubert oraz wielu innych fotografów. Rzewuski powrócił w Tatry dwa lata później, przywożąc z nich zestaw zdjęć z Kościelisk, Zakopanego oraz okolic, które uwieczniały piękno tych terenów.

Nie ma jednak pewności, czy Rzewuski kontynuował swoją działalność fotograficzną w Tatrach w kolejnych latach, lecz wiadomo, że prawdopodobnie zaprzestał jej w połowie lat 60.

Fotografie etnograficzne

Fotografie o charakterze etnograficznym Rzewuski wykonywał raczej sporadycznie. Wiadomo, że zrealizował kilka zdjęć przedstawiających folklor tatrzański, takie jak oczepiny czy zwóz żętycy, które później zyskały popularność w„Tygodniku Ilustrowanym”. Co więcej, w 1870 roku, na zlecenie Oskara Kolberga, fotografował typy i stroje podkrakowskie, a efekty tej pracy zostały wykorzystane w tablicach drzeworytniczych w serii „Lud” wydanej w 1871 i 1873 roku. Wciąż zachowały się również niektóre fotografie przedstawiające chłopów oraz zaaranżowane scenki, uchwycone w jego atelier.

Technika i organizacja pracy

Od początku swojej kariery Rzewuski wykorzystywał technikę mokrego kolodionu, w której negatywy przygotowywano na szklanych płytach. Odbitki tworzył, m.in. na papierze albuminowym, ale w 1882 roku przestawił się na technikę bromo-żelatynową, która była bardziej praktyczna i nie wymagała użycia mokrej substancji światłoczułej. W latach 60. zaczęto także stosować ręczne kolorowanie odbitek, a retuszowanie zaczęto w kolejnej dekadzie.

W pierwszych dwóch zakładach Rzewuski realizował wszystkie czynności samodzielnie. Pomoc przychodziła mu jedynie od jednego z braci w atelier przy ul. Kopernika, a w jego domu przy ul. Podwale pracowało już kilku pracowników, w tym fotografowie oraz introligatorzy. Retuszem odbitek zajmowali się również studenci Szkoły Sztuk Pięknych. Rzewuski osobiście korespondował z klientami, wykonywał zdjęcia oraz nadzorował całe przygotowanie klisz, ich wywołanie oraz produkcję odbitek. Kierował zakładem uczestnicząc w każdej jego fazie, powierzając innym osobom zadania jedynie w okresie choroby lub podczas wyjazdów.

---

Oceń: Walery Rzewuski

---