Bazylika św. Franciszka z Asyżu w Krakowie

---

Historia

W latach 1236 lub 1237, książę Henryk Pobożny dokonał ważnego kroku, sprowadzając franciszkanów z Pragi. Kościół został znacząco rozbudowany w około 1269 roku, a w 1279 roku odbył się pochówek księcia Bolesława V Wstydliwego oraz jego siostry bł. Salomei. W tym samym miejscu spoczywają również sa synowie Władysława Łokietka, Stefan i Władysław.

Wygląd pierwotnego kościoła pozostaje wciąż tematem dyskusji. Istnieje możliwość, że był on zbudowany na planie krzyża greckiego (równoramiennego) z wieżą ulokowaną na przecięciu naw lub w narożniku szczytu nawy północnej i zachodniego ramienia części krzyżowej. Świątynia, wzniesiona w całości z cegły, posiadała również kamienne elementy dekoracyjne. Około lat 1260–1270 dobudowano do niej zakrystię, a w 1269 roku kościół został konsekrowany pod wezwaniem św. Franciszka z Asyżu.

Głównym inicjatorem przebudowy kościoła franciszkanów w Krakowie w ostatnich latach XIII wieku był książę krakowsko-sandomierski, Bolesław Wstydliwy. Krótko po śmierci księżnej Salomei zrodził się w krakowskim dworze zamysł wzniesienia mauzoleum rodowego, które miało stanowić miejsce spoczynku księcia Bolesława, jego żony Kingi oraz żyjących wówczas członków rodziny.

Budowa dostawionego do części krzyżowej korpusu świątyni franciszkańskiej została zakończona na przełomie XIII i XIV wieku, czego dowodem jest maswerk w skrajnym, zachodnim oknie ściany południowej. W pierwszej połowie XV wieku kościół przeszedł istotną rozbudowę: prezbiterium zostało przedłużone o dwa przęsła i zamknięte trójboczną apsydą (1401), a następnie w latach 1420–1436 przekształcono korpus kościoła, stawiając dwunawową, asymetryczną halę, gdzie nawy połączono arkadami. Znacznie węższa, północna nawa została poświęcona Bożemu Ciału, a obecnie nosi nazwę Kaplicy Męki Pańskiej.

Obok północnej ściany przedłużonego prezbiterium wzniesiono kaplicę cechu cieśli i murarzy, która od 1673 roku jest dedykowana bł. Salomei. Świątynia, w tak rozbudowanej formie, została ponownie konsekrowana w 1436 roku przez kardynała Zbigniewa Oleśnickiego. Niestety, w 1462 roku kościół dotknął pożar, a wieża zawaliła się w 1465 roku, co spowodowało tragiczne zniszczenia. W 1476 roku miała miejsce kolejna katastrofa pożarowa.

W 1563 roku, przed wejściem do kościoła od strony ul. Brackiej, wzniesiono wieżę-dzwonnicę. Owa budowla była murowana z kamienia i cegły, obszerna i stosunkowo wysoka, z zamkiem na rzucie kwadratu. W dolnej części wieży znajdowały się cztery bramy, z których północna prowadziła na ul. Bracką, południowa do kościoła, a wschodnia i zachodnia na przykościelny cmentarz.

Nad sklepionymi przejściami, na drugiej kondygnacji wieży, umieszczono cztery duże okna, a w jednym z nich zawieszono niewielki dzwonek „za konających”. Trzecia kondygnacja również jutowała cztery okna, a także żelazny ganek, przeznaczony dla orkiestry grającej w czasie różnych uroczystości. Na tym poziomie umieszczono również potężny dzwon kościelny, który wymagał aż czterech ludzi do rozkołysania. Szczyt wieży zdobił kopulasty hełm, obity miedzianą blachą, wykonany staraniem o. M. Modesta Wybranowskiego, gwardiana konwentu, w 1645 roku. Dzwonnica została zburzona w 1816 roku.

W 1655 roku kościół spłonął po raz kolejny, jednak po odbudowie wnętrze zostało podzielone na nawę główną i kaplicę (obecnie Męki Pańskiej), a wnętrza przybrały styl barokowy. W 1816 roku zburzono mur otaczający dawny przykościelny cmentarz. Najcięższym nieszczęściem dla kościoła był pożar w 1850 roku, kiedy to spłonęła znaczna część świątyni. Po tym tragicznym wydarzeniu rozpoczęto restaurację kościoła, które prowadzone były przez Teofila Żebrawskiego i Antoniego Stacherskiego pod kierunkiem Karola Kremera.

Na koniec XIX wieku prace restauracyjne kontynuowali Władysław Ekielski w prezbiterium oraz Karol Knaus w nawie głównej, wprowadzając zmiany, takie jak dobudowa neogotyckiej, parterowej kruchty od północy przy gotyckim transepcie.

Tytuł bazyliki został nadany dzięki staraniom o. Mariana Sobolewskiego, a kościół został umiejscowiony na trasie Małopolskiej Drogi św. Jakuba, prowadzącej z Sandomierza do Tyńca.

Architektura

W aktualnej formie, kościół franciszkanów w Krakowie to ciekawa budowla z cegły, która została zaprojektowana z orientacją. W jego strukturze wyróżniają się cztery istotne elementy, na które składają się: prezbiterium, transept oraz nawa, jak również trzy kaplice, które dodają charakteru temu wyjątkowemu miejscu.

Wnętrze

Prezbiterium

Główny ołtarz bazyliki, stworzony przez Edwarda i Zygmunta Stehlików w 1861 roku na zlecenie Zofii Potockiej, to imponujące dzieło sztuki. W jego wnętrzu znajduje się naprawdę wyjątkowy obraz autorstwa Gerharda Flatza z drugiej połowy XIX wieku, przedstawiający Glorię św. Franciszka. Pomiędzy stallami a balustradą ołtarzową umieszczono płytę, którą zaprojektował Jan Matejko w 1871 roku, a która ukazuje sylwetkę księcia Bolesława Wstydliwego.

Witraże zdobiące pięć okien są dziełem Stanisława Wyspiańskiego. Przedstawiają one żywioły, a także postacie św. Franciszka i bł. Salomei. Dodatkowo, na ścianach można podziwiać polichromie autorstwa Wyspiańskiego, w tym cztery figuralne, które ukazują Matkę Bożą z Dzieciątkiem, Caritas, św. Michała Archanioła oraz Strącenie zbuntowanych aniołów. Obrazy Władysława Rossowskiego ilustrują epizody z bogatej historii franciszkanów.

Wnętrze zwraca uwagę także neogotyckimi stallami usytuowanymi przy ścianach oraz mosiężną płytą na posadzce, która przykrywa kryptę, gdzie w latach 1269-1630 znajdowała się trumna z ciałem bł. Salomei.

Nawa główna

W nawie głównej uwagę przyciągają polichromie stworzone przez Tadeusza Popiela, w tym cztery figuralne przedstawiające kluczowe momenty z życia św. Franciszka: Modlitwa u stóp krzyża, Stygmatyzacja, Śmierć św. Franciszka oraz Niebieska chwała św. Franciszka. Również obrazy Władysława Rossowskiego ilustrują śluby zakonne Kingi i Jolanty oraz Chrzest Litwy.

Pomiędzy pilastrami na konsolach można zobaczyć rzeźby św. Bazylego, św. Augustyna, św. Benedykta, św. Dominika i św. Franciszka, które są dziełem Stanisława Wójcika. Na uwagę zasługują także późnobarokowe ołtarze, które zostały przeniesione ze zburzonego kościoła św. Michała, z które dwa zostały najprawdopodobniej zaprojektowane przez Franciszka Placidiego. Ponadto, w zachodnim oknie nad chórem znajduje się witraż autorstwa Wyspiańskiego, znany jako Bóg Ojciec – Stań się, umieszczony tam w 1904 roku.

Transept

Sklepienie transeptu, odnowione po pożarze w 1850 roku, charakteryzuje się żebrowo-krzyżową konstrukcją ozdobioną polichromiami również autorstwa S. Wyspiańskiego. W północnym ramieniu transeptu znajduje się epitafium Piotra Kochanowskiego, wykonane przez Oskara Sosnowskiego, natomiast w ramieniu południowym znajduje się epitafium Wincentego Pola, popiersie Jana Kochanowskiego oraz zabytkowy krucyfiks z XVII wieku.

Upamiętnienia

W kościele, epitafia pełnią szczególną rolę, upamiętniając franciszkanów, takich jak o. Samuel Rajss oraz o. Marian Sobolewski.

Katakumby

W czerwcu 2015 roku, grupa pasjonatów z Stowarzyszenia Na Rzecz Ratowania Zabytków „SAKWA” wraz z archeologami podjęła się niezwykłej misji odkrywczej. Ich celem było zbadanie nieznanych do tej pory krypt znajdujących się pod Kaplicą Męki Pańskiej.

W trakcie przeprowadzonych prac, użyto georadaru, który ujawnił obecność pustych przestrzeni zlokalizowanych pod posadzką. Potwierdzeniem tego odkrycia stały się także wysokiej jakości nagrania, które zarejestrowano przy użyciu kamer endoskopowych wprowadzanych poprzez odwierty.

Archeolodzy dokonał szczegółowych obserwacji, doliczając się około dwudziestu trumien, zarówno metalowych, jak i drewnianych, które znajdują się w znakomitym stanie. Co więcej, skany georadarowe sugerują, że istnieje możliwość još jednego, drugiego poziomu pod kryptami.

Kaplice

Błogosławionej Salomei

W kaplicy poświęconej Błogosławionej Salomei, wcześniej znanej jako kaplica Ciesielska przed rokiem 1673, znajdują się doczesne szczątki błogosławionej. W drugiej połowie XVII wieku wzniesiono tam nowy ołtarz z marmuru i alabastru, a w jego centralnej części umieszczono posągi, na których widnieje między innymi książę Bolesław Wstydliwy wraz z jego matką, księżną Grzymisławą. Na ołtarzu możemy również zobaczyć obraz, który przedstawia wizję błogosławionej Salomei. W niszy obok ołtarza umieszczona została trumienka zawierająca prochy księcia Bolesława Wstydliwego. Całość zdobi polichromia, która została stworzona przez Józefa Mikulskiego oraz Franciszka Górskiego pod koniec XIX wieku.

Męki Pańskiej

W kaplicy Męki Pańskiej znajduje się barokowy ołtarz, który pochodzi z drugiej połowy XVII wieku. W jego centralnym miejscu widnieje figura Chrystusa Bolesnego. Na ścianach kaplicy zobaczymy czternaście obrazów, które ilustrują stacje Męki Pańskiej. To dzieło stworzone przez Józefa Mehoffera w latach 1933–1946 jest znakiem jego artystycznej doskonałości. Po lewej stronie ołtarza umieszczono pomnik bł. Anieli Salawy, będący relikwiarzem, którego autorem jest Czesław Dźwigaj. Obok niego znajduje się majestatyczna barokowa rzeźba przedstawiająca upadającego Chrystusa. Po prawej stronie w niszy możemy ujrzeć figurkę Chrystusa Frasobliwego z początku XVI wieku, a także naturalnej wielkości replikę Całunu Turyńskiego, poświęconą przez Jana Pawła II. Nad chórem można podziwiać współczesny witraż stworzony przez Łukasza Karwowskiego, natomiast pod chórem eksponowane są witraże autorstwa Teresy Stankiewicz. Ważnym elementem jest również rzeźba głowy biskupa Marcina Szyszkowskiego, która znajduje się na parapecie chóru.

Matki Boskiej Bolesnej

Kaplica Matki Boskiej Bolesnej została wyodrębniona w 1879 roku z północnego ramienia klasztornych krużganków. W tej kaplicy ściany zdobią polichromie wykonane w 1897 roku przez Piotra Nizińskiego oraz Stefana Witolda Matejko, którzy pracowali pod przewodnictwem Władysława Łuszczkiewicza. W barokowym ołtarzu z drugiej połowy XVII wieku znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej Bolesnej, która znana jest również jako Smętna Dobrodziejka i od wieków cieszy się szczególnym kultem w Krakowie, a kościół zdobi jej sanktuarium. Obraz ten został uwieńczony koroną przez kardynała Jana Puzynę w 1908 roku. Warto dodać, że w XV wieku w tym samym miejscu znajdował się inny obraz, również słynący z cudownych właściwości. W zwieńczeniu ołtarza uwagę przykuwa mały obraz Veraicon z XVII wieku, na którym przedstawiona jest chusta św. Weroniki z odbitą twarzą cierpiącego Chrystusa. W kaplicy dostrzegamy także dwa manierystyczne nagrobki lekarzy Jana Chrzciciela Gemmy oraz Jana Roszkowicza.

Klasztor

Do bazyliki franciszkanów przylega klasztor, w którego krużgankach można podziwiać galerię portretów biskupów krakowskich. Oprócz tego, przed kościołem stoi pomnik kardynała Adama Stefana Sapiehy, autorstwa Augusta Zamoyskiego, który został ustawiony w 1976 roku. Ciekawym faktem jest, że od 1595 roku w klasztorze aktywnie działa Arcybractwo Męki Pańskiej. W pobliżu klasztoru znajduje się również Wyższe Seminarium Duchowne Franciszkanów (OFMConv).

Znani mieszkańcy klasztoru

• benedykt Polak,
• bł. Rafał Chyliński,
• św. Józef Sebastian Pelczar,
• św. Maksymilian Maria Kolbe (pełnił posługę kapłańską w latach 1919–1922).

---

Oceń: Bazylika św. Franciszka z Asyżu w Krakowie

---