Józef Grzesiak (harcmistrz)

---

Życiorys

Młodość

Józef Grzesiak przyszedł na świat 11 listopada 1900 roku w malowniczym przedmieściu Krakowa, znanym jako Czarna Wieś. W jego rodzinie ojciec pracował jako pracownik komunalny, natomiast matka pełniła rolę gospodyni domowej. Charakteryzowała się surowym podejściem do wychowania, co kontrastowało z łagodnym usposobieniem matki. Po pewnym czasie Grzesiakowie zdecydowali się przenieść do centrum Krakowa, na ulicę Józefa Szujskiego 3. W tym miejscu Józef ukończył edukację w szkole podstawowej oraz średniej szkole przemysłowej, a następnie odbył roczny kurs buchalterii. Pomimo nieletniego wykształcenia, jego zdolności interpersonalne oraz umiejętności kontaktu z ludźmi zdobyły uznanie.

Skauting i harcerstwo

Rok 1913 okazał się kluczowy dla młodego Józefa Grzesiaka. W parku Jordana oraz na błoniach krakowskich miał okazję z bliska przyjrzeć się skautom, którzy zaprezentowali swoje umiejętności w dziedzinie musztry i śpiewu. Dopiero później Józef dowiedział się, że to była drużyna przygotowująca się do Zlotu Skautów w Birmingham, pod dowództwem Michała Affanasowicza i Andrzeja Małkowskiego. Zafascynowany skautingiem, Józef, wraz z kolegami, postanowił powołać własny zastęp. Jeszcze w 1913 roku zgłosił się z nowym zespołem do siedziby skautowej na przystani wioślarskiej „Sokoła”, a 27 listopada 1913 roku zostali wcieleni do 2 Krakowskiej Drużyny Skautowej im. gen. H. Dąbrowskiego.

Ważnym momentem w karierze młodego skauta było złożenie przyrzeczenia w rocznicę Konstytucji 3 Maja, podczas zbiórki drużyn krakowskich pod kopcem Kościuszki. Przyrzeczenie zostało odebrane przez Zygmunta Wyrobka, a Józef, który miał wówczas 14 lat, pełnił funkcję zastępowego, prowadząc zastęp, który przeszedł metamorfozę z „Dzikiego” na „Czarne Wilki”. Określenie „Czarny” miało zresztą stać się trwałym elementem jego życia.

Józef z zapałem angażował się w skauting, kończąc w wieku 14 lat kurs niższego szczebla, a także wakacyjny kurs dla młodszych szarż w parku Bujwidów, który był przeznaczony dla nieco starszych chłopców. W pewnym momencie sytuacja się zmienia, gdy media informują o zamachu na arcyksięcia w Sarajewie, co wywołuje wybuch I wojny światowej, a skauci zostają zaangażowani w różnorodne służby pomocnicze.

Udział w wydarzeniach odzyskania niepodległości

5 listopada 1916 roku proklamowane zostało utworzenie „samodzielnego” państwa polskiego. Józef, wśród młodzieży krakowskiej, postanowił wstąpić do Legionów. Pomimo sprzeciwu rodziców, szesnastoletni „Czarny” wyrusza z grupą rekrutów, w której znajdowali się również starsi druhowie z plutonu Czarnych Wilków. Wkrótce po tym zostają wysłani do Zambrowa na przeszkolenie wojskowe w 1 pułku Legionów pod dowództwem płk. Edwarda Rydza-Śmigłego. Józef przydzielony zostaje do 6 kompanii w batalionie kapitana Lisa-Kuli.

Jednak konsekwencje intensywnego treningu wojskowego szybko dają o sobie znać, a badania wykazują potrzebę zwolnienia go ze służby.

Rozwój harcerstwa krakowskiego

Po powrocie do Krakowa Józef koncentruje się na organizowaniu Pomocniczych Służb Wojskowych, a jego zastęp przekształca się w pluton, co skutkuje mianowaniem go na plutonowego w 1917 roku. W niedługim czasie pluton staje się na tyle mocny, że może wydzielić starszych skautów do organizowania nowej drużyny, znanej jako 7 KDS. Młodzież aktywnie uczestniczy w wydarzeniach politycznych tego okresu, nie zaniedbując jednocześnie swoich obowiązków skautowych.

17 lutego 1918 roku, komendant krakowskiego harcerstwa – Jerzy Grodyński, przemianowuje pluton „Czarnych Wilków” na 13 Krakowską Drużynę Skautową, nadając jej drużynowym Józefa Grzesiaka. Na prośbę skautów, drużyna uzyskuje nowy kolor czarny i chusty, przyjmując nazwę „Czarna Trzynastka”. Na koniec października, w wyniku organizowanych działań drużyny, starsi skauci zaangażowani są w rozbrajanie żołnierzy austriackich, zdobywając 24 karabiny, które umieszczają w harcówce w mieszkaniu Grzesiaków, zwanej „Marnym widokiem”. Wkrótce po tym, 30 października, biorą udział w przejmowaniu opanowania nad austriackim garnizonem i honorowym oflagowaniu go polskimi flagami. Nastała wolność Krakowa.

Wiosną 1919 roku pluton z starszymi druhami, na inicjatywę Grzesiaka, tworzy Harcerski Oddział Lotny Straży Obywatelskiej, a „Czarna Trzynastka” wyróżnia się jako jedna z najaktywniejszych drużyn w Krakowie.

Ich osiągnięcia były imponujące, zarówno w wystawowych prezentacjach, jak i w pomiarach melioracyjnych, które stanowiły znaczące wyzwanie. W obozach harcerskich, młodzież nosi rogatywki z czarnym otokiem, a komendant krakowskich drużyn – Leopold Węgrzynowicz – podkreśla, że 13 Krakowska Drużyna była wzorową w swoim działaniu, słynęła z doskonałej organizacji, dyscypliny, a także serdeczności i znakomitego poczucia humoru wśród druhów.

Józef, wraz z wieloma członkami „Czarnej Trzynastki”, zaangażowany był w wszystkie przełomowe wydarzenia Polski od 1914 roku po odzyskanie niepodległości w 1918 roku.»

Wojna 1920 roku

Rok 1920 nakłada nowe wyzwania na harcerską działalność „Czarnego”. Józef Grzesiak tworzy Oddział Szturmowy Czarnej Trzynastki, składający się z 21 druhów, przyjmując dewizę: „Zwyciężyć, nie zginąć”. Władze harcerskie powierzają mu organizację oddziału ochotniczego, który odsyłany jest do Wileńskiego batalionu harcerskiego. W wyniku tego, Oddział ma za zadanie bydgości, gdzie później łączy się z batalionem w momencie odwrotu wojsk polskich. Józef, nieprzerwanie dbający o zwartość i morale swojego oddziału, skutecznie włącza go do 201 pułku ochotniczego, biorąc aktywny udział w operacjach zdobywania Grodna.

W trakcie walk odnosi rany, za które odznaczony zostaje Krzyżem Walecznych. Po zahamowaniu walk Józef nie rezygnuje i wraca na front, by brać udział w kolejnych działaniach wojennych, a po rozroście konflikcie polsko-litewskim, ponownie dostaje drugi raz Krzyż Walecznych.

Okres wileński

Zaangażowani harcerze z Krakowskiej „Czarnej Trzynastki”, którzy latem 1920 ruszyli na wojnę, ostatecznie powracają do Krakowa. Józef decyduje się jednak na pozostałe w Wilnie, gdzie zakłada rodzinę i rozwija swoje zainteresowania w ruchu harcerskim. 30 czerwca 1921 roku bierze ślub z Marią Bobrowicz – sanitariuszką z tego samego oddziału. W latach 1921–1922 bierze udział w kursach wojskowych maturalnych, które kończy i zdaje maturę. Józef angażuje się w pracę w Związku Bezpieczeństwa Kraju, jednak nie zaprzestaje działalności w ZHP, opiekując się 3 Wileńską Drużyną Harcerzy, którą przekształca w Czarną Trzynastkę Wileńską im. Zawiszy Czarnego. Drużyna szybko zyskuje na sile, a Józef rośnie w rozpoznawalność wśród nowych harcerskich liderów. Harcerze organizują różnorodne wyprawy i obozy, również te specjalistyczne.

W 1927 roku „Czarny” zostaje mianowany komendantem Chorągwi Wileńskiej, nie rezygnując z prowadzenia drużyny. Na Międzynarodowym Zlocie Skautów w Anglii w 1929 roku Józef kieruje obozem, w którym biorą udział delegacje harcerzy z różnych regionów Polski. Brał także udział w licznych międzynarodowych zlotach skautowych, w tym w Pradze, na Węgrzech, a także w Holandii. W Wileńskiej Czarnej Trzynastce utworzono Gromadę Włóczęgów, która kształtowała ruch starszoharcerski. Dziennik „Słowo” z Wileńszczyzny w latach trzydziestych miał swoje dodatki harcerskie, które redagowali trzynastacy.

Okres okupacji niemieckiej

Po wybuchu II wojny światowej Józef Grzesiak „Czarny” organizuje oraz szkoli Wileński Harcerski batalion ochotniczy, który jednak zostaje rozwiązany 17 września w wyniku inwazji sowieckiej w Polsce. „Czarna Trzynastka” stanęła do walki z okupantem, tworząc Związek Bojowników Niepodległości. W okresie okupacyjnym wspólnie z wileńskimi Szarymi Szeregami przechodzi do Armii Krajowej, w której pełni funkcję komendanta garnizonu jednej z dzielnic Wilna i miejscowej chorągwi Szarych Szeregów, stosując pseudonim „Kmita”. Po udanej akcji „Ostra Brama” i wyzwoleniu Wilna, Józef unika aresztowania, które groziłoby mu w obozie w Kałudze, gdzie trafiły tysiące żołnierzy Armii Krajowej z Wileńszczyzny.

W trakcie okupacji Józef nieprzerwanie angażuje się w poszukiwania zbrojne i wykazuje pełen zapał w dążeniu do wolności, podobnie jak w latach wcześniejszych.

Niewola sowiecka

Okres „wyzwolenia” przez Armię Czerwoną stanowił kolejne wyzwanie dla Józefa Grzesiaka. Był poszukiwany przez NKWD jako członek Armii Krajowej. W pierwszej połowie kwietnia, po trzech tygodniach aresztowania w Wilnie, został przewieziony do Moskwy, a następnie powrócił do Wilna. Jego aresztowanie doprowadza do skazania go przez sąd wojskowy na 10 lat obozu pracy oraz 5 lat bez praw obywatelskich (na podstawie artykułu 58 kodeksu karnego ZSRR), a oskarżono go o zdradę państwa radzieckiego, mimo że nigdy nie był obywatelem tego kraju. 25 października 1945 roku, w zbiorowym transporcie, został wywieziony do Workuty.

Nie wiedział, że wkrótce będzie blisko swojej żony Klementyny, którą poślubił po śmierci Marii. Spisanie swych przeżyć w obozie przetrwania opisał w listach do syna Józefa „Ziutka”, wskazując, jak ważne dla niego były wartości rodzinne oraz miłość do bliskich.

Powrót z łagrów

11 grudnia 1955 roku „Czarny” powraca do Polski po blisko dziesięciu latach spędzonych w obozach pracy w Workucie. Powraca schorowany i wycieńczony, ale wciąż pełen nadziei na przyszłość. Jego żona, Klementyna, zamieszkiwała w Oliwie, w gdańskim rejonie. W Gdańsku osiedliło się wielu Wilnian, w tym kilku „Czarnych Trzynastaków”. Józef, zamieszkując z żoną, podejmuje pracę w „Desie”. Powrót do rodziny i syna Ziutka jest bardziej skomplikowany, ponieważ jego syn został aresztowany w 1948 roku z powodu konspiracji oraz wysłany do pracy w kopalni na Śląsku.

Polski październik w harcerstwie

W Gdańsku, 6 maja 1956 roku, Józef zaczyna się interesować harcerstwem, mimo to rozumiał, że organizacja była podporządkowana ówczesnym ideologiom. Wydarzenia z 1956 roku, znane jako „odwilż”, stworzyły warunki do odrodzenia harcerstwa. W grudniu 1956 roku, w wyniku porozumienia utworzonego na „Zjeździe Łódzkim”, Aleksander Kamiński zostaje przewodniczącym Naczelnej Rady Harcerskiej ZHP, a Józef Grzesiak wchodzi w skład tej rady.

Jako członek Głównej Kwatery ZHP, ogromnie pracuje dla odbudowy harcerstwa, wizytując wiele obozów. Uczestniczy w obchodach czterdziestolecia powstania Czarnej Trzynastki Krakowskiej, wręczając sztandar phm. Stanisławowi Turczy z okazji tego znaczącego jubileuszu. Czerwiec 1958 roku to kolejny ważny moment dla drużyny, jednak jego styl działania nie zawsze podobał się niektórym partyjnym działaczom.

… całym życiem

Jednakże entuzjazm i pozytywne zmiany nie trwały wiecznie. W 1958 roku zmiana kierownictwa PZPR wpłynęła na ZHP, a Józef Grzesiak, odizolowany w Radzie Naczelnej, postanowił zrezygnować z jej pracy. Jego rozstanie z funkcją komendanta Chorągwi Gdańskiej ZHP miało miejsce 25 listopada 1960 roku, kiedy to nie widząc możliwości dalszej działalności w organizacji, zdecydował o swoim odejściu. Mimo to, Józef pozostawał zainteresowany harcerstwem, czytając czasopisma i współczesne wydania, a także utrzymywał bliskie relacje z Trzynastakami, którzy rozproszyli się po świecie. Jego aktywny udział w harcerstwie zakończył się w 1972 roku, kiedy zdiagnozowano u niego niewydolność układu krążenia. Po długim leczeniu stan jego zdrowia nie uległ poprawie, a spacery i wyjścia z domu stały się dużo rzadsze. Niezwykle troskliwą opiekunką była jego żona, a odwiedziny podjęła dr hm. Maria Hrabowska. Józef odszedł na Wieczną Wartę 18 września 1975 roku. Jego pogrzeb zgromadził Trzynastaków z całego kraju, a nad grobem „Czarnego” pochylił się sztandar Czarnej Trzynastki Krakowskiej, mimo zakazów wydanych przez komendę Chorągwi Krakowskiej ZHP.

Co roku, w rocznicę śmierci, 18 września, w gdańskim Cmentarzu Srebrzysko, spotykają się członkowie „Czarnej Trzynastki”, by uhonorować pamięć swojego druha, przyjaciela oraz wodza.

Ordery i odznaczenia

Wśród licznych odznaczeń i wyróżnień, które otrzymał Józef Grzesiak, warto wymienić:

• Krzyż Walecznych,
• Medal Niepodległości – przyznany 16 marca 1937 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”,
• Srebrny Krzyż Zasługi – nadany 19 marca 1931 „za zasługi na polu rozwoju harcerstwa”.

Patron

Józef Andrzej Grzesiak jest postacią niezwykle znaczącą dla wielu jednostek harcerskich. Jego szerokie oddziaływanie można dostrzec w szczególności w następujących drużynach:

• 13 Górska Drużyna Harcerska „Delta”, działająca w ramach szczepu „Górskie Bractwo”,
• 13 Gorzowska Drużyna Starszoharcerska „Czarne Szeregi”,
• 7 Męska Drużyna Harcerska „Kamczatka”,
• 43 Krakowska Drużyna Harcerzy Altowianie, będąca częścią drużyn ZHR XXI Szczepu Słowiki,
• 262 Krakowska Drużyna Starszoharcerska „Czarne Wilki”, w skład która wchodzi w ZHP Szczepu „Kolorowy”,
• I Środowiskowy Szczep Harcerski „Matecznik”,
• 13 DH „Czarne Wilki” w Szczecinku, znanym także jako 13 Czarny Szczep im. Zawiszy Czarnego Szczecinek,
• 13 Radomszczańska Drużyna Wędrownicza „Czarna Trzynastka”, również znana jako 13 Czarny Szczep im. Zawiszy Czarnego,
• 1 Mielecka Drużyna Harcerzy „HADEM”,
• 7 Częstochowska Drużyna Starszoharcerska „Craft”,
• Szczep Drużyn Czarna Trzynastka z Brzegu,
• 10 Bydgoska Drużyna Harcerzy „Zjawa” z ZHR,
• 30 Drużyna Harcerek „Orlęta” w Zielonej Górze ZHR,
• 89 Gdańska Drużyna Harcerzy „Wędrowcy” ZHR,
• 13 DH „Czarni” w Bolesławcu,
• 92 Gdańska Drużyna Harcerska „Czarne Klony”,
• 13 Wileńska Drużyna Harcerzy „Czarna Trzynastka”.

Jego wkład w działalność harcerską jest nie do przecenienia, a inspirowane nim drużyny są świadectwem jego trwałego dziedzictwa.

---

Oceń: Józef Grzesiak (harcmistrz)

---