Park Strzelecki w Krakowie

---

Historia

Geneza

Park Strzelecki, usytuowany przy ulicy Lubicz, jest trzecim ogrodem zapisanym w historii krakowskiego Bractwa Kurkowego. Jego początki sięgają czasów, gdy pierwszy teren do treningów w obszarze strzelania z kuszy znajdował się w pobliżu kościoła św. Mikołaja. Lokalizacja ta funkcjonowała do 1794 roku. W 1810 roku Ambroży Grabowski wspomniał o istnieniu strzelnicy, zlokalizowanej pomiędzy murami miejskimi, gdzie można było wejść przez Bramę Mikołajską. Natomiast kolejna, potwierdzona lokalizacja ogrodu strzeleckiego, wiązała się z ogrodami Pałacu Królewskiego w Łobzowie. Tam Bractwo wznowiło swoje działania w Wolnym Mieście Krakowie, operując pod nazwą „Towarzystwo Strzeleckie Krakowskie”. Miejsce to zostało wyznaczone przez Senat Rządzący Rzeczypospolitej Krakowskiej, które to instytucje zatwierdziły teren do ćwiczeń oraz strzelań od 1832 do 1835 roku. Wówczas funkcjonowała oberża w pałacu oraz strzelnica w ogrodzie, jednak z powodu oddalenia od centrum miasta, miejsce to nie przyciągało wielu mieszkańców. W konsekwencji, zaszła konieczność ulokowania strzelnicy w bardziej dogodnym miejscu dla reaktywowanego Bractwa Kurkowego.

Założenie parku i lata 1836–1918

W 1836 roku narodziła się idea przekształcenia Celestatu w bardziej centralne miejsce w Krakowie. W związku z tym, Towarzystwo Strzeleckie nabyło 21 czerwca 1837 roku nieruchomość z ogrodem i pałacykiem w przedmieściu Wesoła od Maurycego Samelsohna. Dzięki inicjatywie króla kurkowego, Józefa Louisa, kupca sukiennego i ojca uznanego historyka, udało się zrealizować zakup. Zainwestowane środki w budowę strzelnicy były znaczne, lecz obligacje, które rozpisał Louis, nie zostały w pełni zakupione. Ten ogród, który nabyto, stanowił drugi po Plantach publiczny park w Krakowie, tworząc tym samym miejsce kulturalnych spotkań dla mieszkańców.

Po przejęciu terenu, bracia kurkowi przystąpili szybko do jego uporządkowania. Powstał tam nowy Celestat z neogotyckim pałacykiem, strzelnicą oraz wieżą, z której można było podziwiać panoramę Krakowa i okolic. W zmodernizowanym pałacyku zaprojektowano salę do organizacji różnorodnych uroczystości, w tym przedstawień teatralnych i koncertów, co przyczyniało się do ożywienia kulturalnego parku. W ogrodzie zlokalizowane były także domek oraz szopa w narożniku ulic Lubicz i Bosackiej, a także altana i kręgielnia zlokalizowane przy wschodniej stronie. Całość była dziełem architekta Tomasza Majewskiego, który zyskał później uznanie jako architekt uniwersytecki. Do jego projektów przyczynił się także Franciszek Lanci, znany późniejszy twórca koncepcji przebudowy Wawelu w stylu neogotyckim. Park został uroczyście otwarty 15 października 1837 roku, a cztery dni później w tym obiekcie rozpoczęła działalność pierwsza restauracja. Już 31 października odbył się tam pierwszy konkurs o tytuł króla kurkowego, co przyczyniło się do wzrostu popularności parku wśród mieszkańców. W 1840 roku zorganizowano tam pierwszą w Krakowie publiczną zabawę sylwestrową, choć zyskała ona ograniczone zainteresowanie w konserwatywnym środowisku.

W latach 1846–1850, po likwidacji Rzeczypospolitej Krakowskiej, park był okupowany przez wojsko, co przyczyniło się do zamknięcia ogrodu dla mieszkańców, a członkom Towarzystwa zabroniono działalności strzeleckiej. W owym czasie pałacyk stał się szpitalem. Dopiero w 1850 roku Bractwo mogło znów korzystać z ogrodu, a pierwsze strzelanie po dłuższej przerwie miało miejsce w 1851 roku. Zorganizowano wtedy zbiórkę pieniędzy dla poszkodowanych w pożarze Krakowa. Publiczne koncerty orkiestry pułku Wellingtona i Schonhalsa cieszyły się popularnością, a w parku z braku miejsc do siedzenia, liczba stolików zwiększała się. W 1853 roku park przeszedł pod zarząd Bernreitera i dostosowano jego urządzenie do ówczesnych standardów. W 1854 roku z okazji ślubu cesarza Franciszka Józefa z księżniczką bawarską odbył się pokaz sztucznych ogni oraz wiwaty. W tym czasie występy orkiestry pułku Schonhalsa zyskały na popularności, jednak z końcem roku 1854 zespół opuścił Kraków. Koncerty przejęła orkiestra pułku księcia Wilhelma pruskiego. 14 czerwca 1855 roku, cesarz Franciszek Józef I w czasie swojej wizyty w Krakowie oddał strzały na strzelnicy Bractwa, gdzie miał pecha nie trafiając w cel. W 1856 roku na terenie ogrodu dzierżawę objął Kasznica. W latach 1857-1858 niemiecki teatr organizował występy na specjalnie zbudowanej arenie w parku, adaptowanej do różnych form artystycznych.

Uroczystości upamiętniające 300-lecie, związane z nadaniem srebrnego kury Towarzystwu, miały miejsce w dniach 24–26 czerwca 1868 roku. Promowały one znaczenie Bractwa, a Celestat stawał się centralnym punktem życia towarzyskiego i kulturalnego Krakowa. Rozbudowa pałacyku Towarzystwa, podjęta latem 1874 roku, wprowadziła do niego reprezentacyjną Salę Strzelecką, projektowaną przez Adama Nowickiego. W nowym budynku organizowano bal maskowy, festyny i rozmaite wydarzenia społeczne. W 1875 roku w Ogród Strzelecki wprowadził się zespół Starego Teatru, który z owego miejsca czynił ważny punkt artystyczny. W przypadku złej pogody organizowano koncerty orkiestry w budynku. Teatralne spektakle jednak były zakłócane odgłosami strzałów, co skłoniło do budowy nowego obiektu po przeciwnej stronie ulicy Lubicz w Ogrodzie Angielskim.

W 1875 roku stworzono nowy projekt, który przewidywał, że Park Strzelecki będzie posiadał cechy ogrodu angielskiego, z naturalnym kształtem alejek. Projektantem był Karol Bauer, dyrektor Ogrodu botanicznego Uniwersytetu Lwowskiego. Rolą alejki było zaskakiwać każdym zakrętem nową scenerią. Mimo to koncepcja ta była sprzeczna z zamysłem utrzymania publicznego ogrodu, gdzie nadmiar zakrętów utrudniał orientację. Pomimo pewnych adnotacji, brakowało szczegółowych planów, co uniemożliwiało późniejsze wierne odwzorowanie ogrodu. Powodowało to, że późniejsi nadzorcy nie dbali o pierwotny wygląd. Wkrótce nastała moda na ogrody o charakterze dywanowym, co zmieniło oblicze Parku Strzeleckiego, przekształcając niektóre jego tereny w ogród dywanowy. Główna alejka natomiast stała się zamknięta do odgórnego widoku, gdyż Sala Strzelecka znajdowała się na poziomie parteru. Przekształcenia te skutkowały nadmiarem krzewów oraz brakiem odpowiedniej kultury. W ramach dalszego zagospodarowania parku, Towarzystwo postanowiło także urządzić oranżerie oraz cieplarnie, co wymusiło zagospodarowanie części działki na mieszkania dla ogrodników oraz zabudowania gospodarcze, takie jak stajnie i obory.

3 września 1880 roku, cesarz Franciszek Józef I ponownie odwiedził Ogród Strzelecki, przynosząc jako dar srebrny zestaw do parzenia herbaty dla braci kurkowych. W 1883 roku park wzbogacił się o dwa pomniki: kamienny posąg Zygmunta Augusta, odsłonięty 10 czerwca, a kilka miesięcy później, 13 września, pomnik Jana III Sobieskiego. W 1887 roku ogród oraz Celestat odwiedził arcyksiążę Rudolf. Z kolei w 1894 roku, w związku z obchodami 300-lecia kanonizacji św. Jacka, Towarzystwo oddało strzelnicę pielgrzymom. Do końca XIX wieku, Teatr Ludowy zabawia mieszkańców na prowizorycznej scenie. Widzowie zasiadali na trzech rodzajach miejsc – od krzeseł w pierwszym rzędzie, po miejsca stojące. W 1900 roku teatr gościł również w budynku Bractwa Kurkowego. Z czasem, pod presjami miejskich władz, Towarzystwo zgodziło się na podział i sprzedaż wschodniej części ogrodu w latach 1900–1902, w wyniku czego nowe budynki całkowicie zatarły oblicze parku. Zgodnie z nową granicą parku, wytyczono ulicę Zygmunta Augusta, a na sprzedanym terenie powstały kamienice ograniczone od północnej części nowo powstałą ulicą Kurkową. Na reszcie owych parceli, rodzina Mańkowskich, zbudowała swoją rezydencję. 16 lipca 1910 roku po odsłonięciu Pomnika Grunwaldzkiego, w Celestacie goszczono 500 zacnych gości, w tym Ignacego Jana Paderewskiego i rzeźbiarza Antoniego Wiwulskiego. 30 czerwca 1912 roku, Celestat przyjął ostatniego spadkobiercę rodziny panującej, arcyksięcia Karola.

Wybuch I wojny światowej spowodował oddanie ogrodu na rzecz Legionów Polskich, które korzystały również z jego zabudowań. W trakcie wojny Bractwo wspierało legionistów finansowo. Po wycofaniu się Legionów, w wygaszonej strzelnicy do 29 grudnia 1914 roku zakwaterowano Armię Austro-Węgier. Następnie strzelnicę oraz Ogrod Strzelecki zajmowały warsztaty Armii c.k. do 15 czerwca 1915 roku. Bracia kurkowi podjęli działania mające na celu zabezpieczenie dziedzictwa, gromadząc najcenniejsze zbiory, w tym srebrnego kura, które zostały przewiezione do skarbca w Wiedniu. Pamiątki wraz z depozytem krakowskiego oddziału Banku Krajowego zostały odesłane do Krakowa w pierwszej połowie 1916 roku.

W czasie wojny wiele wartościowych zbiorów braci musiało zostać ukrytych. Miejsca na ich przechowywanie wynajmowano w kamienicach prywatnych, w tym pod adresem ulicy Gołębiej 5. Po Wojnie, w 1921 roku Towarzystwo Strzeleckie mogło znów objąć nadzór nad swoim majątkiem, mimo wielu zawirowań historycznych.

Okres międzywojenny

Po zakończeniu I wojny światowej Ogród Strzelecki stał się miejscem tętniącym życiem kulturalnym i politycznym, gromadzącym przedstawicieli różnych ugrupowań. W 1919 roku odbyło się pierwsze po wieloletniej przerwie strzelanie o tytuł króla kurkowego, w którym udział wziął generał Józef Haller, oddając honorowy strzał. W tym samym roku strzelnicę odwiedził também Naczelnik Państwa, marszałek Józef Piłsudski. 13 maja 1923 roku ogród zyskał ponownie na znaczeniu, gdy odwiedził go marszałek Foch, a 16 czerwca Towarzystwo ugościło prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. W 1927 roku z kolei Celestat gościł Ignacego Mościckiego. Pierwsze krakowskie doświadczenia z radia na kryształki miały miejsce tutaj, lecz z powodu uszkodzeń nie osiągnięto zamierzonych efektów związanych z połączeniem z Warszawą. Uroczystości związane z Dniami Krakowa, powróciły również poprzez tradycyjne koronacyjne procesje z Celestatu na Rynek Główny. 15 czerwca 1939 roku miało miejsce ostatnie strzelanie przed wybuchem II wojny światowej.

Okupacja hitlerowska

Czas II wojny światowej przerwał działalność Towarzystwa Strzeleckiego. 23 lipca 1940 roku generalny gubernator Hans Frank wydał dekret rozwiązujący wszystkie, w tym Bractwo Kurkowe, polskie organizacje kulturalne i charytatywne. W czasie okupacji bracia kurkowi nie mieli wstępu do Celestatu, który był wykorzystywany jako pralnia dla żołnierzy Wehrmachtu. Najcenniejsze pamiątki Towarzystwa zostały wcześniej zakopane w klasztorze Franciszkanów, co ocaliło je od zniszczenia. Pozostałe przedmioty ukryto w prywatnych mieszkaniach członków Bractwa, jednak dużej ilości sprzętu strzelniczego i innych elementów obiegu Towarzystwa udało się nie ocalić – te bowiem uległy zniszczeniu lub zostały zagrabione przez okupanta.

Okres powojenny i XXI wiek

W maju 1945 roku, po wojnie, zarejestrowano stowarzyszenie o nazwie Towarzystwo Strzeleckie – Bractwo Kurkowe, jednak reaktywacja normalnej działalności była niemożliwa ze względu na brak zwrotu strzelnicy oraz budynku Celestatu. 9 grudnia 1945 roku zwołano w Celestacie walne zebranie, które miało wskazać nowych członków Rady Zawiadowczej. Niestety, niedługo potem Towarzystwo znowu zostało rozwiązane, choć decyzję tę chwilowo uchylono. Jednak 28 czerwca 1951 roku Bractwo zostało kolejny raz likwidowane, a Ogród Strzelecki wraz z budynkiem przekazany na rzecz Skarbu Państwa. Wartościowe przedmioty przekazano do Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, podczas gdy archiwa trafiły do Archiwum Wojewódzkiego. Władze zadecydowały o przyznaniu Celestatu Klubowi Sportowemu „Kolejarz” (później „Olsza”). W tym czasie podjęto próby zagospodarowania parku zgodnie z komunistyczną ideologią, co skutkowało m.in. usunięciem pomników Zygmunta Augusta oraz Jana Sobieskiego, gdyż władze chciały w ich miejsce wznosić monumenty stalinizmu. Bractwo nie zgodziło się na te zmiany, oddając miastu oba pomniki. W połowie lat pięćdziesiątych, rzeźby Lenina i Stalina pojawiły się na terenie parku, jednak szybko popularne stały się obiektem antysowieckich haseł. 8 czerwca 1957 roku Bractwo Kurkowe zostało ponownie zarejestrowane. Od tego czasu funkcjonuje jako „Towarzystwo Strzeleckie – Bractwo Kurkowe” w Krakowie i podjęto działania mające na celu przywrócenie tradycji organizacyjnej, w tym rewizję majątku. 14 czerwca 1964 roku zorganizowano pierwsze po wojnie strzelanie o tytuł króla kurkowego, które miało miejsce na stadionie Wisły Kraków. Od tego momentu organizowano zawody na strzelnicach wojskowych w Krakowie. Większe przekształcenia Parku miały miejsce w latach 70. XX wieku, gdy strzelnica Bractwa Kurkowego została rozebrana. W końcu tego okresu, zarówno park, jak i zabudowania były zaniedbane i popadały w ruinę. Zdewastowane elementy infrastruktury i terenu parku były źródłem niezadowolenia mieszkańców. W 1976 roku park został wpisany do rejestru zabytków, a w 1983 roku przekazano Celestat Muzeum Historycznemu, co umożliwiło rozpoczęcie prac remontowych. Zachowano także pierwotną strukturę ogrodu, a po 1985 roku rozpoczęto rewaloryzację parku. Przewidywano także przywrócenie ogrodzenia parku. W lutym 1988 roku Rada Narodowa Miasta Krakowa przyjęła uchwałę, która włączyła Park Strzelecki do programu ochrony zabytków miasta, rozszerzając działania rewaloryzacyjne na pięć zabytkowych parków, w tym Parku Decjusza oraz ogrodu przy pałacu biskupów krakowskich na Prądniku Białym, i przed ogrodem przy ulicy Kościuszki.

W kwietniu 1991 roku Bractwo uzyskało unieważnienie decyzji o konfiskacie mienia z lat 50. XX wieku, a 20 marca 1991 roku w Ogród Strzelecki, przy neogotyckim pałacyku Celestatu, brakowało popiersia Marcina Oracewicza. W 1997 roku Muzeum Historyczne Miasta Krakowa utworzyło oddział poświęcony Towarzystwu Strzeleckiemu, zbierając i archiwizując jego pamiątki. W czerwcu 2000 roku Park Strzelecki został przekazany Bractwu Kurkowemu, które stało się jego właścicielem, gmina odpowiadała za koszty utrzymania parku. Po szeregu działań porządkowych, związanych z upamiętnieniem Jana Pawła II, obecnie (w 2019 roku) ogród zyskał na atrakcyjności i nowym wyglądzie, a historyczny dom ogrodnika rekonstrukcjonowano, co przyniosło efekty w postaci fryzjerki i oznacza ochłodzenie dla budżetu ogrodu.

Drzewostan

Zarząd Zieleni Miejskiej w Krakowie sprawuje opiekę nad parkową zielenią, która w parku Strzeleckim została szczegółowo skatalogowana. Na stan z roku 2019 przypadają następujące liczby: 189 drzew, 48 pojedynczych krzewów, 10 zgrupowań krzewów oraz 18 sztuk ujętych w żywopłoty. Drzewa w parku to bogaty zbiór różnorodnych gatunków, do których należy: grab pospolity (47 szt.), głóg pośredni (32 szt.), klon zwyczajny (25 szt.), brzoza brodawkowata (15 szt.), sosna czarna (10 szt.), klon jawor (9 szt.) oraz klon srebrzysty (8 szt.), a także inne istotne gatunki jak robinia akacjowa, lipa holenderska czy świerk kłujący Glauca.

Wśród krzewów w parku można znaleźć takie gatunki jak: cis pospolity (15 szt., z czego 12 to odmiana 'Repandens’), jaśminowiec wonny (12 szt.), bez czarny czy dereń jadalny, a także leszczyna pospolita i żywotnik zachodni. Grupy krzewów oraz podrosty zostały skomponowane z takich gatunków jak bożodrzew gruczołowaty, czy dereń biały 'Elegantissima’. Warto podkreślić, że w żywopłotach parku znajdziemy również berberys Thunberga 'Atropurpurea’ oraz irga błyszcząca.

Na terenie Parku Strzeleckiego znajduje się pomnik przyrody, którym jest platan klonolistny, mający znaczącą wartość dendrologiczną. Dodatkowo, bracia kurkowi zasadzili trzy drzewca upamiętniające ważne wydarzenia. Na przykład, „Dąb Trzeciego Tysiąclecia A.D. 2000” rośnie na trawniku obok ulicy Lubicz. Kolejnym z drzew jest platan, który został posadzony w dniu śmierci papieża Jana Pawła II, 2 kwietnia 2005 roku. Ostatnie z pamiętnych drzew to platan, który został uroczyście posadzony w maju 2018 roku z okazji 90. rocznicy urodzin ks. inf. Jerzego Bryły, kapelana Bractwa Kurkowego.

Pomniki i tablice pamiątkowe

Pomniki historyczne

W Parku Strzeleckim można podziwiać wiele pomników, które mają istotne znaczenie dla historii Krakowa. Pierwszym z nich jest pomnik króla Zygmunta Augusta, który został odsłonięty 10 czerwca 1883 roku. Inicjatorem powstania tego monumentu był Adolf Opid, brat znanej aktorki Heleny Modrzejewskiej. Został on zaprojektowany przez Walerego Gadomskiego, a wykonany w kamieniu pińczowskim przez Michała Korpala. Król przedstawiony jest w eleganckim stroju z XVI wieku, z jednym szeregiem w dłoni i opartą ręką na filarku z herbem Polski, co ma symbolizować jego związek z narodową historią.

Oprócz tego, w parku znajduje się pomnik króla Jana III Sobieskiego, który odsłonięto 13 września 1883 roku. Podobnie jak w przypadku wcześniejszego monumentu, autorem projektu był Walery Gadomski, a zrealizowano go dzięki Michałowi Korpala. Historia pomnika związana jest z wdzięcznością Krakowa dla króla, będącym symbolem zwycięstwa w Odsieczy Wiedeńskiej. Wysoka postać króla jest ukazana z karabelą w jednej ręce oraz buławą w drugiej, co podkreśla jego wojskowe triumfy.

Innym znanym pomnikiem w parku jest pomnik Marcina Oracewicza, który datowany jest na 1890 rok i także został stworzony przez Michała Korpala. Popiersie znajduje się w pobliżu budynku Celestatu, co sprawia, że jest często zauważane przez odwiedzających tę część parku.

Pomniki autorstwa Czesława Dźwigaja

Po przywróceniu i uporządkowaniu parku, przedstawiciele bractwa kurkowego postanowili wzbogacić przestrzeń o nowe dzieła sztuki, które miały na celu upamiętnienie postaci związanych z ich historią oraz wydarzeń o znaczeniu dla kultury Polskiej. Wśród tych projektów wyróżniają się pomniki wykonane przez Czesława Dźwigaja, który jest uznawanym artystą rzeźbiarzem oraz profesorem Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

Jednym z najważniejszych pomników, które powstały w tej grupie, jest pomnik papieża Jana Pawła II, odsłonięty 1 lipca 2000 roku. W jego podstawie wmurowano akt erekcyjny, a całość jest symbolem bliskiej więzi pomiędzy Ojcem Świętym a Krakowem. Inspiracją dla rzeźby była fotografia Artura Mariego, którą wykonano w 1999 roku.

Kolejnym dziełem jest pomnik Wincentego Bogdanowskiego, króla kurkowego oraz wieloletniego prezesa bractwa, odsłonięty 26 czerwca 2004 roku. Jego popiersie otacza Aleja Królów Kurkowych i stanowi część większej kompozycji upamiętniającej ludzi związanych z tą organizacją.

Ponadto, pomnik-obelisk upamiętniający 750-lecie Bractwa Kurkowego oraz inne rzeźby w parku stanowią znaczące elementy kulturowe, które przyciągają nie tylko mieszkańców, ale również turystów pragnących zobaczyć te wyjątkowe dzieła.

Tablice pamiątkowe

W Parku Strzeleckim można spotkać blisko dwadzieścia tablic pamiątkowych, które przypominają o ważnych wydarzeniach w historii kraju oraz lokalnych tradycjach. Cztery z nich znajdują się na ścianie blisko wejścia do Celestatu i do popiersia Oracewicza.

Jedną z istotnych tablic jest ta poświęcona marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu, odsłonięta 20 października 2009 roku przez prezydenta Krakowa Jacka Majchrowskiego. Umożliwia ona przypomnienie o ważnych wizytach Piłsudskiego w Celestacie, co miało miejsce dokładnie 90 lat wcześniej.

Inną tablicą jest ta upamiętniająca generała Józefa Hallera, honorowego brata kurkowego, ufundowana przez Leszka Glanowskiego w 2012 roku. Obok niej znajduje się tablica dotycząca wizyt wyspecjalizowanych polityków, jak marszałek Ferdinand Foch oraz prezydenci Stanisław Wojciechowski i Ignacy Mościcki.

Jednakże, najbardziej wymowną tablicą jest ta upamiętniająca honorowych braci kurkowych, którzy stracili życie w katastrofie smoleńskiej, w tym prezydenta RP na uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego oraz generałów Bronisława Kwiatkowskiego i Włodzimierza Potasińskiego. Tablica ta wmurowana została 10 września 2010 roku i jest przykładem pamięci braci kurkowych o swoich towarzyszach.

---

Oceń: Park Strzelecki w Krakowie

---