Kaplica Ogrojcowa przy kościele Świętej Barbary w Krakowie

---

Historia

Kościół św. Barbary, wzniesiony pod koniec XIV wieku, pełnił niegdyś rolę świątyni cmentarnej. Warto zwrócić uwagę, że teren znajdujący się pomiędzy nim a kościołem Mariackim był zajęty przez cmentarz, który służył głównie mieszkańcom Krakowa. Wśród nich znajdował się Adam Szwarc, który pełnił funkcję rajcy miejskiego i był bratem Jerzego, archiprezbitera kościoła NMP. To on miał na celu uposażenie ołtarza dla hortus Domini, co miało miejsce w roku 1488. Zgodnie z wolą zmarłego fundatora, biskup Jan Konarski, który spisał testament w 1509 roku, erygował altarię w dniu 24 maja 1516 roku. Od tamtej pory liturgia odbywała się dwa razy w tygodniu przy ołtarzu kaplicy, prawdopodobnie w intencji dusz zmarłych.

W 1583 roku kościół św. Barbary przeszedł pod patronat Towarzystwa Jezusowego, jednak kaplica ogrojcowa wciąż zachowała swoje autonomiczne status quo. Aby podkreślić niezależność, północna arkada została przemieniona w wejście do Ogrojca dla parafian i mieszkańców. W okresie Wielkiego Czwartku w latach 1655–1656 kaplica stała się punktem docelowym procesji z kościoła Franciszkanów, organizowanej przez lokalne Bractwo Męki Pańskiej. Dalsze zmiany miały miejsce w roku 1786, kiedy to zarząd kaplicą przejęła parafia mariacka.

W XVIII wieku kaplica przeszła dwie gruntowne przebudowy. Dach posadowiono na dachówkę już w 1743 roku, a około 1750 roku zamknięto arkady drewnianymi okiennicami i kratami. Niestety, w 1820 roku władze zaborcze nakazały zakaz sprawowania nabożeństw, co doprowadziło do dalszej degradacji kaplicy. Na szczęście, na przełomie XIX i XX wieku, rozpoczęto prace konserwatorskie. Pierwsza z takich inicjatyw miała miejsce w 1870 roku, zainicjowana przez Bractwo Pana Jezusa Ukrzyżowanego, natomiast kolejne w 1895 oraz w 1910 roku. To ostatnie podejście do konserwacji było możliwe dzięki hojności mieszkańców oraz wsparciu instytucji miejskich.

Koordynacją prac zajął się Zygmunt Hendel, który wcześniej przeprowadził badania architektury kaplicy. Warto zaznaczyć, że był także współlaureatem konkursów na jej odnowę, które zorganizowano w 1891 i 1892 roku przez Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych. Dzięki tym działaniom Ogrojec nie tylko ocalono od zniszczeń, ale także przywrócono mu pierwotny, późnogotycki wygląd. Działania te doprowadziły do odkrycia późnogotyckich malowideł ściennych, które to zostały zbadane dzięki Juliuszowi Makarewiczowi.

W 1938 roku Franciszek Mączyński, w asyście zespołu, dokonał rekonstrukcji zwieńczeń arkad. Dodatkowo, Mieczysław Gąsecki przeprowadził renowację kamiennych rzeźb oraz polichromii. W 1953 roku parafia mariacka zyskała zarząd nad kaplicą św. Barbary, a ostatnie prace konserwatorskie miały miejsce w latach 1979–1982 oraz w 2004 roku.

Wygląd

Architektura kaplicy z dekoracją rzeźbiarską

Kaplica Ogrojcowa wybudowana jest z kamienia, którego kolor mógł być niegdyś polichromowany na intensywny czerwony odcień. Jej niezwykły kształt, który przyjmuje formę nieregularnego heksagonu, doskonale komponuje się z zewnętrzną architekturą kościoła. Położona jest między środkową a północno-zachodnią przyporą elewacji, co sprawia, że wygląda wyjątkowo harmonijnie.

Z zewnątrz budowla posiada trzy arkady, które wspierają przysadziste filary umieszczone na solidnym, trzyczęściowym cokole. Ciekawym elementem jest jeden z wsporników, przy kruchcie, na którym umieszczono wspaniale wykonane popiersie anioła w dalmatyce, trzymającego tarczę z Orłem Białym. Filary natomiast charakteryzują się wielobocznymi bazami oraz niskimi trzonami, które układają się w spiralny kształt, a ich powierzchnia zdobiona jest romboidalnymi wgłębieniami, nadającymi im wyjątkowego charakteru.

W przestrzeni między arkadami znajdują się okazałe fiale z pięknie zdobionymi niszami, które niegdyś mieściły rzeźby. Poniżej z kolei, w polach umieszczono płaskorzeźbione masywne gałęzie, co dodaje całości niezwykłej głębi. Na jednym z fial, przy wejściowej arkadzie, wśród delikatnych detali znajdują się wyrzeźbione myszy, co jest przykładem dbałości o detale ukazujące mozaikę przyrody. Dodatkowo obramienia arkad przyozdobione są oryginalnymi motywami roślinnymi, a ich szczyty wieńczą harmonijne kwiatony.

Budowla składa się z dwóch przęseł, które pokrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe, podparte na wspornikach przybierających formę dwóch gryzących się jaszczurek oraz uschniętej roślinności. Klucze sklepień są ozdobione zwornikami w formie tarcz herbowych, jedna z nich przedstawia czaszkę z piszczelami, druga zaś symbolizuje arma Christi wspierane przez dwa anioły.

Ołtarz kaplicy

Wnętrze kaplicy, choć niewielkie i ciasne, zaskakuje bogactwem architektonicznych oraz rzeźbiarsko-malarskich detali. Centralnym punktem jest ołtarz, na którym znajduje się wykuta w kamieniu kompozycja rzeźbiarska, a także malowidło ścienne, razem tworzące przedstawienie Modlitwy w Ogrójcu, zgodne z typowymi dla późnogotyckiej ikonografii układami. Scena ta podzielona jest na dwie wyraźnie zarysowane części.

W krakowskiej wersji Ogrójca część rzeźbiarska pokazuje modlącego się Jezusa Chrystusa, anioła oraz apostołów, którzy zapadli w sen. Malowane tło ukazuje Judasza i grupę, która zmierza do ogrodu Oliwnego, aby pojmać Jezusa. Całość kompozycji jest przemyślana, z wyraźnym podziałem na trzy plany: skalisty grunt, postacie i malowane tło.

Figury w tej rzeźbiarskiej kompozycji wykonane z wapienia kredowego, zdobione polichromią, stoją na skalistym fundamencie, który w lewej części odzwierciedla kształt smukłej turni z aniołem trzymającym kielich. Bogate w detal malowidło staje się nie tylko dekoracją, ale także integralnym elementem opowieści przedstawionej w tej przestrzeni.

Prawa grupa, składająca się z postaci apostołów, ukazuje różnorodność ich atrybutów i wyglądu. Miecz Piotra, księga Jana oraz oparcie Jakuba na ramieniu brata symbolizują ich indywidualne cechy. Autor dzieła w mistrzowski sposób oddał dynamikę gestów oraz różnice wieku postaci, co nadaje całej scenie realności i głębi.

Przepełnione emocjami przedstawienia apostołów ukazują bezruch, lecz z wyraźnymi oznakami ich wcześniejszej czujności. Wypełnione szczegółami rysy twarzy i dokładne odwzorowanie fryzur wzmacniają przekaz związany z duchowym przeżyciem modlitwy. Całość dopełniają subtelne kolory szat, które razem tworzą harmonijną kompozycję, w której widoczne są wpływy barokowe i późnogotyckie.

Malowidło dodatkowo ilustruje moment przybycia Judasza, scenę dynamiczną i pełną napięcia. Wyraziste postacie, z różnego rodzaju kreacjami i emocjami, kształtują narracyjną warstwę całego dzieła, wzbogacając je o realistyczne detale.

W efekcie, Kaplica Ogrojcowa w Krakowie łączy w sobie zarówno artystyczne, jak i duchowe wartości, współczesne w swej formie, a jednocześnie głęboko osadzone w tradycji.

Analiza

Przedstawienie modlitwy w Ogrójcu, opisujące dwa współistniejące wątki, jest jednym z wielu wariantów scen biblijnych. O obecności Jezusa w Ogrodzie Getsemani (znanym też jako Ogrójec) informują nas Nowy Testament oraz wszystkie Ewangelie, jednak tylko Mateusz, Marek i Łukasz wspominają wprost o modlitwie w tym miejscu. To właśnie ich relacje miały kluczowy wpływ na rozwój tego tematu w sztukach wizualnych, który zyskał na popularności począwszy od XIV wieku, w związku ze wzrastającym zainteresowaniem tematyka pasyjną.

Najistotniejszą biblijną relacją dla krakowskiego Ogrojca jest Ewangelia Mateusza, w której zawarte są kluczowe słowa:

„Wtedy przyszedł Jezus z nimi do ogrodu, zwanego Getsemani, i rzekł do uczniów: „Usiądźcie tu, Ja tymczasem odejdę tam i będę się modlił”. Wziąwszy z sobą Piotra i dwóch synów Zebedeusza, począł się smucić i odczuwać trwogę. Wtedy rzekł do nich: „Smutna jest moja dusza aż do śmierci; zostańcie tu i czuwajcie ze Mną!” I odszedłszy nieco dalej, upadł na twarz i modlił się tymi słowami: „Ojcze mój, jeśli to możliwe, niech Mnie ominie ten kielich! Wszakże nie jak Ja chcę, ale jak Ty”.

Na podstawie nielicznych zachowanych źródeł, krakowski Ogrójec jawi się jako tajemnicze dzieło. Z pierwotnym zamysłem został zbudowany jako kaplica dla zmarłych, łącząc się z kościołem św. Barbary oraz okolicznym cmentarzem parafii Najświętszej Maryi. Kościół ten z końca XIV wieku pełnił rolę pogrzebową oraz zawierał ossuarium. W historycznych przekazach z 1390 roku wymieniono również kostnicę, która stała obok kościoła Mariackiego, zrealizowaną na zlecenie Mikołaja Wierzynka.

Na sklepieniach wisiała lampa-kaganek, która symbolizowała światłość dla dusz zmarłych, a jeden ze zworników zdobiła trupia czaszka, na której krzyżowały się piszczele. W kontekście nekropoli, wybór tematu modlitwy w Ogrójcu, który w późnym gotyku stał się osobnym motywem dewocyjnym, nie jest przypadkowy. Wierzono w owocne wstawiennictwo modlącego się Jezusa, które miało przynieść zbawienie grzesznikom spoczywającym na cmentarzach, co było uwarunkowane męką oraz zmartwychwstaniem Chrystusa.

W późnym gotyku nastąpił znaczący rozwój rzeźby sepulkralnej, obejmującej nie tylko przestrzenie kościołów, ale także zewnętrzne elewacje oraz otoczenie, czego przykładem są cmentarne kaplice lub figury fundowane przez majętnych patrycjuszy. Krakowski Ogrójec odzwierciedla ten nurt, stąd uważa się, że jest pomnikiem fundatorów oraz miejscem prywatnej dewocji. Jednak ze względu na treści oraz bogaty program ideowy, kaplica była od czasu do czasu udostępniana do celów liturgicznych, często o charakterze kommemoratywnym.

W liturgicznym kontekście modlitwy Jezusa w Ogrójcu, kluczowymi punktami w roku były Dzień Zaduszny oraz Wielki Czwartek, podczas których miały miejsce modlitwy pokutne oraz procesje prowadzające do kaplicy.

Kompleksowe dzieło sztuki w kaplicy Ogrojca, które składa się z architektury, rzeźby oraz malarstwa, tworzy jednorodną całość. Można jednak dostrzec różnice stylowe, które wskazują na pracę kilku twórców z różnorodnym podejściem artystycznym. Wpływy na styl kaplicy miał bez wątpienia późnogotycki styl południowych krajów Rzeszy, w tym Szwabii oraz Górnej i Nadrenii Środkowej, jak i działalność Wita Stwosza oraz jego krakowskiego warsztatu.

Okres powstania kaplicy łączy się z tymi wpływami, a przybycie z Norymbergi mistrza było często wspomniane w kontekście artystycznej historii Ogrojca. Pomimo licznych podobieństw do dzieł Stwosza, kontrowersje dotyczące przypisania mu projektu i realizacji architektury kaplicy oraz tworzenia figur były często poruszane. Dotyczy to zwłaszcza samej architektury, ponieważ w południowej Rzeszy występują odrębne kaplice ogrojcowe, na przykład przy katedrze w Spirze, katedrze w Ulm czy przy kościele św. Wawrzyńca w Norymberdze.

Inne przykłady samodzielnych kaplic ogrojcowych, poza krajami niemieckimi, pochodzą na przykład z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. Jeśli chodzi o detale architektoniczne, badania wskazują na wpływy szwabsko-wirtemberskie oraz lokalne krakowskie, między innymi dotyczące architektury i rzeźby Collegium Maius.

Rzeźbiarska wersja modlitwy w Ogrójcu nie wyklucza również udziału samego Stwosza i anoniomych mistrzów z jego warsztatu. W kontekście rzeźby można również myśleć o twórcy rzeźb z Koronacji Marii przy Ołtarzu Mariackim. Figury w kaplicy Ogrojcowej najbardziej przypominają dzieła Stwosza, dlatego teza o jego udziale w ich tworzeniu zyskuje na wiarygodności. To twierdzi zdobądziła uznanie w nowszej historiografii, sugerując, że te figury mogą być ogniwem łączącym arcydzieło Stwosza – Ołtarz Mariacki – z późniejszymi zrealizowanymi dziełami artysty.

Po wyjeździe Stwosza do Norymbergi w 1496 roku, jego styl oraz wpływy południowoniemieckiej sztuki miały istotny wpływ na artystów działających w Krakowie na początku XVI wieku. Dlatego datowanie powstania Ogrojca przy kościele św. Barbary obejmuje okres od około 1488 do 1516 roku.

Pod kątem formy oraz stylistyki rzeźba Ogrojca wyróżnia się charakterystycznym dla późnego gotyku realizmem, który jest wyraźny w anatomii i fizjonomii postaci, a także w intrygującej stylizacji, co potwierdzają dynamiczne, wysublimowane, czasami geometryczne układy draperii. Każdy detal został starannie opracowany. Figury charakteryzują się także różnorodnością głębokości reliefu oraz technik wykonania i drążenia detali. W laboratoriach Wita Stwosza, twórcy wielu znakomitych dzieł dla parafii Mariackiej, powstała także postać Chrystusa w Ogrodzie Oliwnym (datowana na lata 1480–85), która pierwotnie miała swoje miejsce na nieznanym obszarze cmentarza parafialnego (obecnie jest w MNK w pałacu E. Ciołka).

---

Oceń: Kaplica Ogrojcowa przy kościele Świętej Barbary w Krakowie

---