Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie

---

Historia

„Członkowie TPSP mieli możliwość wykupu akcji, co uprawniało ich do uczestnictwa w corocznym losowaniu wartościowych dzieł sztuki nabytych przez Zarząd. Jednym z takich cennych trofeów była m.in. „Stańczyk” autorstwa Jana Matejki. Ponadto, uczestnicy mogli liczyć na bezpłatne premie, w postaci grafik o wysokiej jakości, najczęściej będących reprodukcjami znanych obrazów. Dzięki tym premiom dzieła Matejki oraz innych uznawanych artystów trafiały do wielu polskich domów, nawet w czasach zaborów. Niestety, niekiedy te upominki były konfiskowane przez władze rosyjskie i pruskie na granicach.

Instytucja ta zawsze opierała swoją działalność na pracy społecznej członków, którzy reprezentowali różnorodne zawody i środowiska. W okresie międzywojennym zaczęły się pojawiać różne instytucje kulturalne, takie jak Związek Polskich Artystów Plastyków, które zaczęły przejmować część zadań TPSP. Wkrótce zaczęły się także spory, które w latach 20. stały się na tyle poważne, że pomówiony przez niektórych członków Zarządu sekretarz, Artur Schroeder, dopuścił się tragicznego czynu, jakim było samobójstwo. TPSP, jako symbol artystycznej reakcji, była obiektem ataków ze strony zwolenników nowoczesnych prądów artystycznych, takich jak formiści i koloryści.

Po II wojnie światowej, instytucję próbował przejąć państwowy zarząd Biur Wystaw Artystycznych. Przez pewien czas Pałac Sztuki był siedzibą zarówno TPSP, jak i BWA, co zmieniło się jedynie po wybudowaniu tzw. „Bunkra Sztuki” naprzeciwko. Wzorem krakowskiego TPSP, powstały również podobne organizacje w Poznaniu i Lwowie oraz Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych (1860) w Warszawie. Istniały nawet plany stworzenia wspólnej dyrekcji między zaborami.

Siedziba

Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie miało szereg siedzib na przestrzeni lat. Wśród nich znajduje się Pałac Larischa, który został odnowiony po pożarze, jak również obecny Pałac Biskupi oraz część sal w Sukiennicach. Od 1901 roku Towarzystwo ma swoją siedzibę w znanym budynku nazywanym Pałacem Sztuki, znajdującym się przy Placu Szczepańskim 4.

Po zakończeniu II wojny światowej powstały kolejne miejsca, takie jak Salon w Nowej Hucie przy Al. Róż, a także Dworek Jana Matejki. W latach 80., w następstwie spadku po profesorze K. Estreicherze, TPSP zyskało willę umiejscowioną na Woli Justowskiej z zabytkową chałupą, w której profesor planował stworzenie Muzeum Zwierzyńca.

Oddziały muzealne TPSP

• Pałac Sztuki,
• Dolny Pałac Sztuki,
• Górny Pałac Sztuki,
• Świetlica Wyspiańskiego,
• Dworek Jana Matejki – Muzeum Pamiątek po Hugonie Kołłątaju i Janie Matejce, poczet Królów Polski,
• Willa Karola Estreichera – Muzeum Rodu Estreicherów, Strat Kultury i Rewindykacji.

Zbiory

„Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie dysponuje rozległymi zbiorami, które powstały dzięki zakupom, darom oraz depozytom. Najstarszą kategorię stanowią dzieła z okresu przed 1850 rokiem. W tej grupie znajdują się m.in.: dwie antyczne marmurowe główki, fragment bizantyjskiej posadzki z mozaiką, dzieło Chrystusa (szkoła bolońska XV wieku), obraz „Wyjazd rodziny E.” autorstwa Joosa Moompera, kopiowany obraz Quentina Massysa „Zdjęcie z krzyża” wykonany przez Triciusza, a także prace Dominika Östreichera.

Nowocześniejszy okres reprezentują między innymi takie osobistości jak: Jan Matejko, Maurycy Gottlieb, Stanisław Wyspiański, Jacek Malczewski, Józef Mehoffer, Teodor Axentowicz, Xawery Dunikowski, Konstanty Laszczka, Leopold Gottlieb oraz Adam Markowicz.

W zbiorach po 1945 roku dominują prace krakowskich kolorystów, a Towarzystwo może pochwalić się również kolekcją około 100 autoportretów polskich artystów.

Godło

Symboliką Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie jest jego godło, które stanowi dawny herb cechu malarzy. Przy jej opisie można zauważyć, że składa się ono z trzech srebrnych tarcz, umieszczonych na zielonym tle.

Zarząd

Historia Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie zaczyna się od jego pierwszej dyrekcji, którą tworzyli zamożni ziemianie. Wkrótce, w ciągu zaledwie czterech lat, wielu z nich zdecydowało się zrezygnować. Z tego powodu od 1858 roku datuje się nowy etap działalności, który trwał aż do 1927 roku. Był to wyjątkowy czas, charakteryzujący się znaczącym wpływem TPSP, szczególnie w promowaniu malarstwa historycznego, którego twórcami byli tacy artyści jak Matejko, Grottger i Rodakowski. Później wprowadzono też prądy sztuki Młodej Polski reprezentowane przez Wyspiańskiego, Weissa oraz Mehoffera. W tym okresie na czoło TPSP wysunął się Edward Raczyński, który pełnił funkcję prezesa w latach 1895–1926.

Po jego śmierci organizacja weszła w trudny okres, który był także związany z kryzysem finansowym po „czarnym czwartku” na giełdzie. Wówczas ze stanowiska musiał ustąpić Antoni Waśkowski, a jego miejsce zajął Artur Schroeder. Niestety, po tragedii samobójstwa Schroedera w 1934 roku, a także wskutek nacisków ze strony Adolfa Szyszko-Bohusza, doszło do kolejnych przetasowań w zarządzie. Kolejny kryzys nastał trzy lata później, kiedy TPSP wykluczało z wystaw młodych artystów, w tym przedstawicieli grupy „Kapistów” oraz awangardystów abstrakcyjnych.

Wybuch II wojny światowej przerwał działalność TPSP, a Pałac Sztuki został zarekwirowany przez władze niemieckie. Po zakończeniu konfliktu organizacja została wznowiona, a jej nowymi prezesami zostali m.in. prof. Franciszek Walter, prof. Tadeusz Dobrowolski, a na końcu prof. Karol Estreicher, który zarządzał instytucją przez 25 lat. Po jego odejściu na czoło TPSP wysunął się Ignacy Trybowski (1984–1994), a następnie w latach 1994–1996 kierował nią prof. Kazimierz Nowacki. Obecnie, od 1996 roku, funkcję przewodniczącego pełni Zbigniew Kazimierz Witek, były członek Rotary International Kraków.

Prezesi

• ks. Władysław Hieronim Sanguszko (1854–1869),
• ks. Marceli Czartoryski (1870–1892),
• Henryk Rodakowski (1893–1894),
• hr. Edward Raczyński (1895–1913),
• (vacat) (I-IX – 1913),
• Wojciech Kossak (1914–1918),
• hr. Edward Raczyński (1918–1926),
• Feliks Kopera (1926–1927),
• Władysław Jarocki (1927–1934),
• Marian Dąbrowski (1935–1939),
• Wojciech Kossak (1939–1940),
• Franciszek Walter (1940–1950),
• Tadeusz Dobrowolski (1950–1958),
• Karol Estreicher Jr (1958–1984),
• Ignacy Trybowski (1984–1994),
• Kazimierz Nowacki (1994–1996),
• Zbigniew Kazimierz Witek (od 1996).

Wiceprezesi

• hr. Henryk Wodzicki (1854–1883),
• Marceli Jawornicki (1884–1885),
• Od 1885 po złączeniu się z lwowskim TPSP wybierano 2 wiceprezesów:
• Stanisław Tomkowicz (1885–1905),
• Julian Fałat (1885–1900),
• Piotr Stachiewicz (1900–1913),
• Konstanty Górski (1905–1909),
• Seweryn Böhm (1911–1913),
• Wojciech Kossak (1913–1914),
• Tadeusz Cybulski (1913–1918),
• Feliks Kopera (1918–1926),
• Alfons Karpiński (1918–1927),
• Leonard Lepszy (1926–1927),
• Wiesław Zarzycki (1927–),
• Bolesław Rozmarynowicz (1927–),
• Leonard Lepszy (1927–1933),
• Józef Muczkowski (1927–1935),
• Jan Krzyżanowski (1933–1935),
• Franciszek Walter (1935–1940),
• hr. Roman Scipio del Campo (1938–1939),
• Wojciech Weiss (1945–1950),
• hr. Xawery Pusłowski (1945–1950),
• Ludomir Ślendziński (1951–1953),
• Eugeniusz Tor (1951–1953),
• Jerzy Fedkowicz (1953–),
• Karol Estreicher Jun. (1953–1958),
• Tadeusz Seweryn (1953–1975),
• Zdzisław Przebindowski (),
• Tadeusz Jackowski (1971–),
• Władysław Borusiewicz (1963–1996),
• Stanisław Szmuc (–1996),
• Ludwik Pindel (1996–1998),
• Krzysztof Pałecki (1996–obecnie).

Pierwsza dyrekcja (1854)

• ks. Władysław Hieronim Sanguszko (1854–1869),
• hr. Henryk Wodzicki (1854–1883),
• Walery Wielogłowski (1854–1865),
• Władysław Dąbski (1854–),
• Ambroży Grabowski (1854–1856),
• Adam Górczyński (1854–1858),
• Michał Łuszczkiewicz (1854–1858),
• hr. Artur Władysław Potocki (1854–),
• Franciszek Paszkowski (1854–),
• Wincenty Siemiński (1854–),
• Radziewoński (1854–1858),
• Eugeniusz Dzieduszycki (1854–1858),
• Wincenty Kirchmajer (syn) (1854–),
• Hilary Merciszewski (1854–),
• Karol Kremer (1854–).

Druga dyrekcja (1858)

• Paweł Popiel (1858–),
• xx. Jan Scipio (1858–),
• Xawery Masłowski (1858–),
• Lucjan Siemieński (1858–),
• Felicjan Darowski (1858–),
• Sylwester Grzybowski (1858–),
• Filip Pokutyński (1858–),
• Teofil Żebrawski (1858–),
• Ludwik Łempicki (1859–),
• Józef Kołosowski (1865–1870),
• Hipolit Seredyński (1865–),
• Maurycy Mann (1869–),
• Marceli Jawornicki (1869–),
• Antoni Zalewski (1869–),
• Aleksander Makowski (1870–1871),
• ks. Marceli Czartoryski (1870–1892),
• Eustachy Januszkiewicz (1871–),
• Antoni Zalewski (1871–1872),
• Piotr Umiński (1872–1885),
• Jan Matejko (1872–),
• Władysław Łuszczkiewicz (1872–),
• Juliusz Kossak (1872–),
• Józef Friedlein (1878–),
• Jan Matejko (1878–1893),
• Walery Gadomski (1878–),
• Marceli Jawornicki (1878–1885),
• Juliusz Kossak (1879–),
• Henryk Lisicki (1879–),
• Leopold Loeffer (1879–),
• Stanisław Tarnowski (1879–),
• Izydor Jabłoński (1879–),
• Feliks Szynalewski (1879–),
• Bronisław Abramowicz (1879–),
• Marian Sokołowski (1883–),
• Karol Estreicher St. (1885–),
• dr Henryk Jordan (1885–),
• Stanisław Tomkowicz (1885–),
• Zygmunt Cieszkowski (1886–1894),
• Florian Cynk (1886–),
• Ludwik Michałowski (1886–),
• Teodor Rygier (1886–),
• Kazimierz Pochwalski (1887–),
• Mieczysław Pawlikowski (1887–),
• Piotr Stachiewicz (1889–),
• Karol Pieniążek (1890–),
• Alfred Romer (1890–),
• Karol Zaręba (1891–),
• Konstanty Górski (1891–),
• Józef Rostafiński (1891–1913),
• Henryk Rodakowski (1893–1894),
• Jan Rotter (1894–),
• Wincenty Wodzinowski (1894–1905),
• Seweryn Böhm (1894–1921),
• hr. Edward Raczyński (1895–1926),
• Julian Fałat (1895–),
• dr Franciszek Wiedeger (1895–),
• Leon Wyczółkowski (1897–),
• Tadeusz Stryjeński (1897–),
• Teodor Talowski (1898–),
• Włodzimierz Tetmajer (1898–1907),
• Józef Kotarbiński (1898–1905),
• Antoni Beaupre (1901–),
• Feliks Kopera (1901–1927),
• Józef Muczkowski (1902–1934),
• Konstanty Laszczka (1903–1906),
• Jacek Malczewski (1903–1907),
• hr. Jerzy Mycielski (1903–1910),
• Władysław Prokresch (1904–1905),
• Jan Zawiejski (1904–1907),
• Julian Pagaczewski (1905–1906),
• Edward Trojanowski (1905–1906),
• Władysław Prokresch (1906–1923),
• Józef Czajkowski (1906–1909),
• Stefan Filipkiewicz (1906–1918),
• Wacław Szymanowski (1906–1907),
• Leonard Lepszy (1907–1933),
• Witold Noskowski (1907–1918),
• Jerzy Warchałowski (1907–1909),
• Włodzimierz Tetmajer (1908–1924),
• Wojciech Kossak (1909–1940),
• Marian Nowak (1909),
• Tadeusz Cybulski (1910–1919),
• Juliusz Grosse (1910–1925),
• Julian Nowak (1910–1919),
• Alfons Karpiński (1911–1927),
• Jan Bukowski (1913–1918),
• Józef Butrymowicz (1914–1924),
• Alfred Potocki (1918–1920),
• Franciszek Turek (1918–1927),
• Henryk Uziembło (1918–1927),
• Włodzimierz Żuławski (1918–1927),
• Karol Holeksa (1919–1926),
• Wiesław Zarzycki (1920–1927),
• Julian Nowak (1921–1927),
• Erazm Barcz (1923–1928),
• Adam Kramarzyński (1923–1927).

Kryzys w latach 1926/1927

• Karol Hukan (1926–1927),
• Edward Kubalski (1926–1927),
• hr. Roger Raczyński (1926–1927),
• Marcin Koziełkowski (1927),
• Jan Krzyżanowski (1927),
• Józef Kwiatkowski (1927),
• Józef Lewicki (1927),
• Adam Maciąg (1927),
• Władysław Rutkowski (1927),
• Witold Rzegociński (1927),
• Adolf Szyszko-Bohusz (1927–1933),
• Marian Dąbrowski (1927–1939),
• Zygmunt Ehrenpreis (1927–1930),
• Jan Glatzel (1927–1934),
• Jan Hryńkowski (1927),
• Franciszek Klein (1927–1945),
• Józef Kwiatkowski (1927),
• Józef Lewicki (1927),
• Kazimierz Pochwalski (1927–1931),
• Bolesław Rozmarynowicz (1927),
• Jan Rubczak (1927–1934),
• Ryszard Reynard (1927),
• Franciszek Walter (1927–1950),
• Jerzy Winiarz (1927–1928),
• Artur Schroeder (1927–1934),
• Władysław Jarocki (1927–1934),
• Ignacy Pieńkowski (1927–1928),
• Stanisław Popławski (1927–1937),
• Antoni Mueller (1928–1933),
• Zbigniew Pronaszko (1929–1932),
• Teodor Grott (1930–1961),
• Wojciech Weiss (1932–1950),
• Franciszek Mączyński (1933–1935).

Kryzys po samobójstwie Schroedera (1934)

• Jan Krzyżanowski (1934–1938),
• Mieszko Jabłoński (1934–1946),
• Tadeusz Seweryn (1934–1975),
• Stanisław Kramarczyk (1934–1939),
• Tadeusz Szydłowski (1935–1937),
• Jan Glatzel (1935–1936),
• Tadeusz Piotrowski (1936–1938),
• Tadeusz Rogalski (1936–1938),
• hr. Edward Tyszkiewicz (1936–1937),
• Marcin Samlicki (1937–1939),
• hr. Roman Scipio del Campo (1937–1957).

Zarząd kompromisowy po bojkocie w 1937

• Karol Hukan (1938–1945),
• Stanisław Komornicki (1938–1939),
• Julian Nowak (1938–1939),
• hr. Xawery Pusłowski (1938–1952),
• Jan Burzyński (1939–1945),
• Antoni Procajłowicz (1939–1945),
• Jan Unierzyński (1939–1945).

Nowy Zarząd po 1945

• Tadeusz Piotrowski (1945–1949),
• Eugeniusz Geppert (1945–1946),
• Jan Greger (1945–1948),
• Eugeniusz Tor (1945–1953),
• Jan Struszkiewicz (1945–1946),
• Karol Bunsch (1946–1953),
• Halina Rudzka-Cybisowa (1946–1950),
• Tadeusz Dobrowolski (1946–1958),
• Czesław Rzepiński (1946–1953),
• Stanisław Turczyński (1948–1950),
• Jerzy Fedkowicz (1950–1953),
• Stanisław Krzyształowski (1950–1953),
• Marcin Krzyżanowski (1950–),
• Władysław Zychowicz (1950–),
• Ludomir Ślendziński (1951–1953),
• Stanisław Rzecki (1951–1953),
• Tadeusz Rogulski (1951–1953),
• Stefan Kamiński (1952–1974).

Zarząd „estreicherowski”

• Karol Estreicher (1953–1984),
• Ignacy Trybowski (1957–1994),
• Kazimierz Nowacki (–1996),
• Zbigniew Bieganski (–1994),
• Zofia Sołtysowa (–1994),
• Jerzy Mitarski –
• Stanisław Krzyształowski –
• Zdzisław Przebindowski –
• Tadeusz Jackowski –
• Władysław Borusiewicz (–1996),
• Stanisław Szmuc (–1996),
• Domicella Dąbrowska Łuciuk (–1996),
• Andrzej Borowski (–1996),
• Ryszard Kwiecień (–1996),
• Ludwik Pindel (–1998),
• Bolesław Oleszko (–1996),
• Ryszard Kwiecień (–1996),
• Jacek Hajto (1994–1996),
• Michał Rożek (–1996),
• Władysław Kucharz (–1996),
• Andrzej Zawartka (–1996),
• Jerzy Nadhera (–1997).

Okres przejściowy

• Maciej Miezian (1994–1996),
• Zbigniew Witek (1994–1999),
• Jan Szancenbach (1994–1996),
• Maria Czekieruk (1995–1996).

Tzw. „odrodzony” Zarząd (1996)

• Andrzej Barański (1996–1998),
• Kazimierz Lankosz (1996–obecnie),
• Gabriel Misak (1996–1998),
• Krzysztof Moczurad (1996–obecnie),
• Marian Noga (1996–obecnie),
• Jerzy Nowakowski (1996–obecnie),
• Krzysztof Pałecki (1996–1998),
• Ludwik Pindel (1996–1998),
• Maciej Piwowarczyk (1996–1997),
• Zbigniew Taborowski (1996–1997),
• Stanisław Włodyka (1996–1998),
• Juliusz Joniak (1996–obecnie),
• Baranowski (1996–1998),
• Maciej Kaliski (1996–1998),
• Wiesław Czuba (1997–1998),
• Jerzy Majkowski (1997–1998),
• Roman Banaszewski (1997–1998),
• Marian Orczyk (1997–obecnie),
• Jerzy Vetulani (2001–2017),
• Antoni Dziatkowiak.

---

Oceń: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie

---