Podgórze (dawna dzielnica Krakowa)

---

Historia

Pierwsze dowody ludzkiej aktywności w rejonie dzisiejszego Podgórza datują się na okres sprzed około 10 tysięcy lat, a ich odnalezienie miało miejsce na wapiennych wzgórzach Krzemionek Podgórskich. Osadnictwo słowiańskie w tych okolicach rozwijało się zapewne od VII wieku. W średniowieczu tereny te, usytuowane na prawym brzegu Wisły, stanowiły istotne zaplecze gospodarcze dla Krakowa, gdzie pozyskiwano budulce takie jak kamień, piasek oraz produkowano cegły, wapno, gips i inne materiały.

W miarę upływu wieków istniały tu różne osady, wśród których warto wymienić Zabłocie, Płaszów i Janową Wolę. Na przełomie XIV wieku osady te stały się własnością miasta Kazimierz, jednak ich znaczenie zniknęło, gdy w czasach potopu szwedzkiego uległy one całkowitemu zniszczeniu.

Powstanie miasta Podgórze miało miejsce w wyniku wydarzeń po I rozbiorze Polski w 1772 roku. Po zajęciu Kazimierza przez Austriaków, którzy wykorzystali umowę o ustanowieniu granicy na Wiśle, powstała decyzja o utworzeniu nowego ośrodka osadniczego w słabo zagospodarowanych przedmieściach. Zależność od Krakowa miała być zredukowana poprzez utworzenie miasta-garnizonu, co miało na celu kontrolowanie Krakowa.

Planowano wybudowanie „metropolii” o populacji 200 tysięcy mieszkańców, mimo iż miasto Kraków z Kazimierzem liczyło niewiele ponad 10 tysięcy. Mimo tego, Podgórze rozwijało się w szybkim tempie, co było wynikiem:

• dogodnej lokalizacji przy spławnej rzece oraz na szlakach handlowych,
• korzystnych warunków do osiedlania się dla przybyszów, w tym kupców,
• licznych przywilejów cesarskich, które umożliwiały swobodną działalność gospodarczą oraz zwalniały z obowiązków wojskowych.

W 1785 roku cesarz Józef II nadał Podgórzu prawa wolnego miasta królewskiego, a także określił jego nazwę jako Josefstadt, która ostatecznie ustąpiła pierwotnej. Wówczas Podgórze graniczyło z takimi miejscowościami jak Płaszów, Wola Duchacka, Łagiewniki i Ludwinów, z których znaczna część populacji dedykowała się rolnictwu.

Po III rozbiorze Polski w 1795 roku oraz włączeniu części Małopolski do Austrii, Podgórze straciło na swoim znaczeniu. Rozwijało się powoli, a jego charakter handlowo-przemysłowy wyłonił się na początku XIX wieku, co skutkowało zmniejszeniem liczby ludności zatrudnionej w rolnictwie. W 1809 roku, po powiększeniu obszaru Księstwa Warszawskiego, Podgórze i Kraków zostały połączone w jedną całość jako IV gmina, zachowując przy tym odrębność administracyjną.

W 1813 roku, po zajęciu Krakowa przez wojska rosyjskie, Podgórze ponownie znalazło się w granicach austriackich. Po powstaniu krakowskim w 1846 roku miało miejsce przyłączenie Podgórza do Austrii. W czasie powstania styczniowego w 1863 roku Podgórze było bazą zaopatrzeniową, co skutkowało represjami wobec mieszkańców i ich aresztowaniami. W drugiej połowie XIX wieku wzmacniano fortifikacje w Krakowie i Podgórzu, co miało znaczenie dla obronności regionu.

Następujący rozwój przemysłu w tym czasie przyciągnął nowe zakłady, co było możliwe dzięki dostępności surowców mineralnych. W rejonie tym powstały wytwórnie cementu E. Libana w Bonarce, cegielnie oraz inne zakłady. Miejscowości ościenne również nabierały charakteru przemysłowego, jak chociażby Borek Fałęcki z późniejszymi zakładami należącymi do „Solvay”, które powstały na początku XX wieku.

Ostatnie lata samodzielności Podgórza zdominowane były przez rozbudowę infrastruktury oraz budowę gmachów użyteczności publicznej. Prezydent Krakowa, Juliusz Leo, w 1913 roku określił Podgórze jako „perłę w pierścieniu gmin Kraków otaczających”. Choć mieszkańcy niechętnie podchodzili do złączenia z Krakowem, ostatecznie w 1913 roku podjęto decyzję o integracji, co oficjalnie ogłoszono 1 lipca 1915 roku. W kolejnych latach miasto Przekształcało się w jedną organizm, a od lutego 1917 roku Podgórze zyskało połączenie tramwajowe z Krakowem.

Płaszów stał się w 1918 roku miejscem akcji wyzwalania Krakowa, gdzie 31 października grupa Polaków pod dowództwem ppor. Franciszka Pustelnika rozbroiła austriackich żołnierzy w dawnym zajeździe Pod św. Benedyktem. To wydarzenie było jednym z pierwszych kroków ku niepodległości Krakowa, a później Polski, kiedy napotkały się z innymi spiskowcami, pośród których był Antoni Stawarz.

Między 1926 a 1933 rokiem powstał Most Józefa Piłsudskiego, który połączył Podgórze z Kazimierzem. Z początkiem II wojny światowej nastał tragiczny okres w historii Podgórza. W latach 1941-1943 na tym terenie utworzono getto żydowskie, a w 1942 roku stworzono obóz pracy w Płaszowie, który następnie przekształcono w oboz koncentracyjny. Warunki życia w tym obozie były niezwykle tragiczne, a liczba ofiar wyniosła około 80 tysięcy osób. Obóz ten, znany jako „Liban”, stał się kolejnym miejscem martyrologii na terenie Płaszowa.

Po wojnie Podgórze znacznie straciło na atrakcyjności, przechodząc w kryzys. W 1950 roku zyskało miano dużej dzielnicy, a w latach 70. w jego obrębie zaczęły wzrastać blokowiska. W 1968 roku, na miejscu zniszczonego fortu na Krzemionkach powstał Krakowski Ośrodek Telewizyjny. W 1991 roku Kraków został podzielony na osiemnaście dzielnic samorządowych, gdzie Dzielnica XIII objęła historyczną część Podgórza oraz Płaszów, Rybitwy i Przewóz.

Obiekty i instytucje

W Podgórzu, dawnym rejonie Krakowa, można znaleźć wiele interesujących obiektów i instytucji, które noszą ślady bogatej historii i kultury tego miejsca. Warto zwrócić szczególną uwagę na:

• Aptekę „Pod Orłem” – to Muzeum Pamięci Narodowej, która ukazuje ekspozycję poświęconą gettu oraz obozowi w Płaszowie,
• Fabrykę „Emalia” – znaną z produkcji naczyń emaliowanych w okresie od 1939 do 1944 roku, a także zaangażowaną w produkcję wyposażenia wojskowego. Od 1939 roku była pod zarządem Oskara Schindlera, który stał się sławny dzięki filmowi „Lista Schindlera” w reżyserii Stevena Spielberga,
• Fort św. Benedykta – to interesujący przykład architektury obronnej, który zachwyca formą wieży maksymilianów,
• Fortyfikacje poaustriackie – część urokliwych umocnień twierdzy Kraków,
• W kamieniołomie „Liban” – w czasie II wojny światowej znajdował się oboz pracy, co dodaje smutnej historii tego miejsca,
• Kopiec Krakusa – znany kopiec, który wedle legend jest grobowcem legendarnego Kraka,
• Kościół św. Benedykta – świątynia zbudowana w miejscu wcześniejszej rotundy, istniejącej od około 1000 roku,
• Kościół św. Józefa – parafialny obiekt Podgórza, zbudowany w latach 1905–1909 według projektu Jana Sas-Zubrzyckiego,
• Magistrat – dawna siedziba ratusza Podgórza, wzniesiona w okresie 1844–1854,
• Nowy Cmentarz Podgórski – główna nekropolia Podgórza,
• Rezerwat przyrody nieożywionej „Bonarka” – jest to interesujące miejsce, gdzie można podziwiać uskoki tektoniczne oraz pozostałości dawnego dna morza,
• Rynek Podgórski – z pięknymi zabytkowymi kamienicami, w tym Dworek Pod Jeleniem oraz Dom Pod Czarnym Orłem,
• Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie-Łagiewnikach – to dynamicznie rozwijające się centrum pielgrzymkowe, związane z osobą św. Faustyny Kowalskiej,
• Stary Cmentarz Podgórski – najstarszy cmentarz komunalny Krakowa, który zawiera wiele historycznych grobów,
• Synagoga Zuckera – obecnie jest to siedziba Galerii Starmach,
• Park im. Wojciecha Bednarskiego – pierwszy w Polsce przykład rekultywacji terenów poprzemysłowych,
• Zajazd Pod św. Benedyktem – jeden z pierwszych obiektów krakowskich przejętych przez Polaków w trakcie wydarzeń z 1918 roku.

---

Oceń: Podgórze (dawna dzielnica Krakowa)

---