Włodzimierz Ptak

---

Życiorys

Pochodzenie

Włodzimierz Ptak wyrósł w rodzinie robotniczej, której korzenie sięgają klasy pracującej. Jego ojciec, Wojciech Ptak (1888–1946), był inżynierem, absolwentem Politechniki Lwowskiej, i jako pierwszy w swoim rodzie zdobył wykształcenie wyższe. Matka, Maria z domu Krawczyk (1904–1986), pełniła funkcję urzędniczki w kasie chorych. Jej rodzina związana była z branżą tytoniową, ponieważ jej ojciec, Józef Krawczyk (1865–1942), był majstrem w fabryce papierosów „Cygar fabryce” mieszczącej się przy ulicy Dolnych Młynów w Krakowie.

1928–1952: Młode lata i edukacja

Włodzimierz Ptak urodził się w Krakowie 2 listopada 1928 roku. W swoich opowieściach wspominał swojego ojca jako człowieka niezwykle wymagającego, który biegle władał językami francuskim oraz niemieckim. W 1936 roku ojcu zaproponowano atrakcyjną posadę w francusko-polskim towarzystwie kolejowym, co zmusiło rodzinę do przeprowadzki do Bydgoszczy. W nowym środowisku Włodzimierz zaprzyjaźnił się z Czesławem Radzikowskim. W obliczu wybuchu II wojny światowej w 1939 roku wrócili do Krakowa. Jak wspominał, „Z czteropokojowego mieszkania wróciliśmy do Krakowa, do pokoju z kuchnią. Straciliśmy wszystko”.

W dzieciństwie interesował się grą na skrzypcach, uczęszczał do Bydgoskiego Konserwatorium Muzycznego, a po powrocie do Krakowa, w czasach okupacji hitlerowskiej, kształcił się u koncertmistrza Filharmonii Krakowskiej, Stanisława Syrewicza. Przez całe swoje dzieciństwo ujawniał zainteresowanie biologią oraz astronomią, poszerzając swoją wiedzę przy pomocy licznych książek popularnonaukowych. Szczególne wrażenie wywarła na nim „Historia naturalna jednego pierwotniaka” autorstwa Jana Dembowskiego. Gromadził także zbiór pierwotniaków oraz posiadał zwierzęta – psa, kota, kanarka, rybki i białą mysz. Wraz z przyjacielem skonstruowali prosty teleskop ze szkła zakupionego w lokalnym sklepie optycznym, co pozwoliło im prowadzić astronomiczne obserwacje nocnego nieba. Używał również mikroskopu.

W okresie okupacji Ptak uczęszczał do szkoły handlowej znajdującej się przy ulicy Brzozowej. Dodatkowo, zgodnie z panującymi wówczas warunkami, pobierał tajne lekcje łaciny u profesora Pardiaka. Od 1943 roku pracował jako robotnik przy budowie drogi łączącej Dębnik z Prokocimiem, a następnie jako uczeń mechanika samochodowego w warsztacie usytuowanym przy ulicy Grzegórzeckiej. Jak zaznaczał, „W czasie wojny w zasobnej bibliotece mojego dziadka mając bodaj lat trzynaście, natrafiłem na książkę, która w dużej mierze wpłynęła na ukształtowanie mojego światopoglądu. Studja o doktrynach socjalnych chrześcijaństwa Yvesa Guyota przyczyniły się do tego, że jestem areligijny”.

Wspominał też, iż „Ojciec zaczął chorować. Zmarł tuż po wojnie na zawał serca, przed moją maturą”. Maturę zdawał w II Liceum Ogólnokształcącym im. Króla Jana III Sobieskiego, jednak z powodu konfliktu z nauczycielem matematyki w klasie maturalnej przeniósł się do IV Państwowego Liceum im. Henryka Sienkiewicza, gdzie w 1946 roku zdał maturę w trybie eksternistycznym. Te same lata były początkiem jego studiów na Akademii Medycznej w Krakowie, które ukończył w 1952 roku. Jego wykładowcą był m.in. Henryk Niewodniczański, od którego Włodzimierz Ptak uzyskał stopień celujący z fizyki. W ostatnich latach studiów jego pasja zaczęła koncentrować się na mikrobiologii i bakteriologii.

W okresie nauki na Akademii Medycznej współtworzył zespół muzyczny, w ramach którego zarabiał grając na różnorodnych imprezach, takich jak zabawy czy wesela.

1952–1970: Służba w wojsku, doktorat

W 1952 roku, zaraz po ukończeniu studiów, został powołany do wojska, a następnie do Służby Polsce. Jego pierwszy przydział miał miejsce w Jeleniej Górze, gdzie był odpowiedzialny za produkcję włókien wiskozowych. Kolejnym krokiem w jego karierze było przyjęcie przez Ludwika Hirszfelda jako wolontariusza do Instytutu Immunologii i Terapii Doświadczalnej Polskiej Akademii Nauk. Niestety, zbyt krótko tam przebywał, ponieważ został przeniesiony do Katowic, gdzie pełnił funkcję kontrolera medycznego dla jednostek Służby Polsce w Górnym Śląsku oraz Opolszczyźnie. Ta praca wymagała od niego dużej mobilności oraz częstego zmieniania miejsc zatrudnienia w różnych placówkach.

W 1954 roku znalazł się w Bydgoszczy, gdzie przez dwa miesiące pracował jako pediatra, mimo posiadania ograniczonego doświadczenia praktycznego w pracy z pacjentami. Następnie, na własną prośbę, przeniósł się do Szczecina, by kontynuować naukę.

Starając się o zwolnienie z wojska, w 1955 roku podczas dwumiesięcznego zwolnienia lekarskiego realizował badania w Krakowie, w Zakładzie Mikrobiologii Akademii Medycznej przy ulicy Czystej, gdzie współpracował z doktorem Janem Bobrem. W 1957 roku zakończył swoją służbę wojskową i rozpoczął pracę w Zakładzie Patologii Akademii Medycznej w Szczecinie. W 1961 roku obronił pracę doktorską, a w 1962 roku uzyskał stopień doktora nauk medycznych w zakresie patologii. Jak podkreślał, „Miałem już wtedy lat 34 – przez wojsko. Zmarnowałem pięć lat życia. W tym wieku moi dwaj pierwsi współpracownicy byli już docentami”.

Po obronie doktoratu zdecydował się na powrót do Krakowa, gdzie mieszkała jego matka. W 1967 roku wyjechał na dziesięciomiesięczne stypendium British Council w National Institute for Medical Research w Londynie. W trakcie swojego życia nawiązywał kontakty z artystami i intelektualistami, m.in. w latach 50. z Zbigniewem Cybulskim, Adamem Walacińskim, oraz Arturem Marią Swinarskim, a w latach 60. z Franciszkiem Studnickim i Adamem Macedońskim, w latach 70. z Krzysztofem Pendereckim oraz Alexandrem Schenkerem.

1970–1999: Między Krakowem a New Haven

W 1970 roku obronił pracę habilitacyjną w dziedzinie patologii. Sześć lat później uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1983 roku został profesorem zwyczajnym. Przez wiele lat pełnił funkcje zastępcy dyrektora Instytutu Mikrobiologii, kierownika Zakładu Immunologii Doświadczalnej i Klinicznej oraz kierownika Katedry i Zakładu Immunologii Akademii Medycznej w Krakowie (1971–1999). W latach 1978–1981 był prorektorem tej uczelni.

Od 1974 roku do 1999 roku Włodzimierz był profesorem wizytującym w Departamencie Immunologii oraz Departamencie Medycyny Wewnętrznej na Uniwersytecie Yale, gdzie ogółem spędził ponad siedem lat, odbywając 26 wizyt. Jego bezpośrednim przełożonym na Yale był Richard K. Gershon, z którym Włodzimierz Ptak nawiązał bliską współpracę oraz przyjaźń.

Włodzimierz wierzył, że frequentacyjne wizyty do Stanów Zjednoczonych z bloku wschodniego zawdzięcza rektorowi Akademii Medycznej w Krakowie, Tadeuszowi Popieli: „Wyjeżdżaliśmy, kiedyśmy chcieli, nie dlatego, że nas reżim kochał, tylko dlatego, że Popiela niejednokrotnie nas krył i wysyłał na własną odpowiedzialność”. Mimo licznych zaproszeń, zrezygnował z wyjazdów na Yale pod koniec lat 90., tłumacząc, że „W Krakowie mogę sobie regulować pracę: 3–4 godziny dziennie, a tam pracowałem 14–16 godzin na dobę. Tego już nie dam rady”.

W 1986 roku został członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk, a w 1989 roku członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. W 1998 roku uzyskał status członka rzeczywistego PAN.

Aktywnie uczestniczył w pracach Komitetu Immunologii PAN oraz Prezydium Międzynarodowego Stowarzyszenia Immunologicznych Towarzystw (1983–1986). Otrzymał zaszczyty z wyborów na członka (a później członka honorowego) Polskiego Towarzystwa Immunologicznego w 1989 roku. Pełnił także funkcje członka prezydium (1978–1984) oraz przewodniczącego (1988–1990) Rady Naukowej przy Ministrze Zdrowia i Opieki Społecznej, a w latach 1989–1995 sekretarza, a później do 2008 roku wiceprzewodniczącego Wydziału Lekarskiego PAU.

1999–2019: Późna działalność

Włodzimierz Ptak zasiadał w Radzie Redakcyjnej czasopisma „European Journal of Immunology” w latach 1985–2004 oraz był członkiem Rady Naukowej Instytutu Farmakologii PAN w Krakowie w latach 1994–2018.

Obszar jego działalności obejmował również edukację. Przez wiele lat prowadził wykłady na Akademii Medycznej w Krakowie oraz w Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prowadził zajęcia również w Wyższej Szkole Nauk o Zdrowiu w Żyrardowie. Napisał podręcznik „Podstawy immunologii”, którego pierwsze wydanie miało miejsce w 1976 roku, a późniejsze wznowienia to m.in. współprace z Marią Ptak oraz Marianem Szczepanikiem w latach 1987, 1999, 2009, 2017 i 2021.

W ciągu swojej kariery wypromował dziesięciu doktorów oraz sprawował opiekę naukową nad pięcioma pracami habilitacyjnymi. Do jego uczniów należeli m.in. Marek Zembala, Janusz Marcinkiewicz, Marian Szczepanik i Krzysztof Bryniarski. W 2016 roku wystąpił w epizodycznej roli w krótkometrażowym filmie „Kury”. Część swojej spuścizny przekazał do zbiorów Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie. Zmarł 28 maja 2019 roku w Krakowie w wieku dziewięćdziesięciu lat. Jego ostatnim miejscem spoczynku stał się cmentarz Rakowicki, gdzie został pochowany 3 czerwca 2019 roku.

Życie rodzinne

Włodzimierz Ptak był trzykrotnie żonaty. 12 grudnia 1963 roku ożenił się z Alicją Szczepańską, z którą miał córkę Zuzannę, która została synową Jerzego Vetulaniego. To małżeństwo zakończyło się rozwodem w 1976 roku. 6 grudnia 1979 roku Włodzimierz Ptak ożenił się z Marią Grudniewicz, z którą pozostał aż do swojej śmierci w 2019 roku.

Jego młodsza siostra Wanda Ptak-Kollat (1930–1984) była magistrą inżynierką w dziedzinie dróg i mostów, absolwentką Politechniki Krakowskiej. W swojej pracy zawodowej przez wiele lat związana była z Transprojektem, państwowym przedsiębiorstwem z siedzibą w Krakowie, zajmującym się projektami budownictwa komunikacyjnego. Zmarła po nagłej chorobie nowotworowej.

Poglądy i zainteresowania

Był osobą ateistyczną, a jego poglądy polityczne określały się jako lewicowe. Krytykował kapitalistyczny system gospodarczy oraz ruchy antyszczepionkowe. Jego zainteresowania obejmowały historię, religioznawstwo oraz filozofię. Dodatkowo, pasjonował się kolekcjonowaniem książek oraz antyków.

Praca naukowa

W swojej działalności akademickiej Włodzimierz Ptak koncentrował się przede wszystkim na analizie mechanizmów regulacyjnych odpowiedzi immunologicznej.

Był jednym z współautorów odkrycia limfocytów kontrasupresyjnych T, a także brał udział w opisaniu regulacyjnych funkcji limfocytów Tγδ.

Jego badania obejmowały również mechanizmy związane z „wczesną fazą” reakcji komórkowych oraz funkcje regulacyjne si-RNA.

Dodatkowo, jego prace w zakresie nadwrażliwości kontaktowej są uznawane za pionierskie i stanowią istotny wkład w rozwój tej dziedziny.

W ciągu swojej kariery opublikował ponad dwieście oryginalnych prac badawczych w recenzowanych czasopismach międzynarodowych, a jego publikacje były cytowane ponad trzy tysiące razy.

Wybrane publikacje

Artykuły

Włodzimierz Ptak jest autorem wielu znaczących artykułów, które wnosiły istotny wkład w rozwój badań nad układem odpornościowym. Wśród jego publikacji znajduje się praca, w której współautorstwie z Festensteinem i Ashersonem podano informacje o ulepszonym przeżywalności przeszczepów po leczeniu z użyciem Bordetelli oraz surowicy przeciwwiększościowej. Publikacja ta ukazała się w „Nature” w 1969 roku, przy numerze DOI: 10.1038/2221083a0 (PMID: 4306798).

Kolejna współpraca z Porwit-Bóbr oraz Chlap dotyczyła transformacji makrofagów chomika w komórki olbrzymie, publikowana w 1970 roku w „Nature” (DOI: 10.1038/225655a0, PMID: 5413378). Warto zaznaczyć także artykuł, który Ptak napisał razem z Gershonem, dotyczący immunosupresji wywoływanej przez powierzchnie makrofagów, opublikowany w „Journal of Immunology” w 1975 roku (PMID: 809511).

Inny istotny artykuł, który współautorką był Rozycka oraz Askenase, traktował o roli komórek prezentujących antygen w rozwoju nadwrażliwości kontaktowej. Został opublikowany w „Journal of Experimental Medicine” w 1980 roku (DOI: 10.1084/jem.151.2.362, PMID: 7356727). Nie sposób pominąć również pracy na temat T-kształtujących komórek supresorowych, w której omawia interakcje prowadzące do eliminacji tolerancji w immunologii, opublikowanej w 1984 roku w „Journal of Immunology”.

W 1996 roku Ptak, wraz z zespołem, badał korzystne zastosowanie celów gamma-delta T w prezentacji kontaktowej, efektywnie współpracując z T alpha beta poprzez segmenty genów Vγ5 i Vδ4 (PMID: 8558025). Jego badania miały kontynuację w 2009 roku, gdzie opisano **epikutanową immunizację z białkowym antygenem**, co doprowadziło do indukcji T-kształtujących komórek kontrapresyjnych (DOI: 10.4049/jimmunol.182.2.837, PMID: 19124727).

Monografie i podręczniki

Oprócz licznych artykułów, Ptak ma na koncie także ważne publikacje książkowe. Jest autorem monografii „Badania nad nadwrażliwością kontaktową u myszy i mechanizmami jej powstawania”, która opublikowana została przez Akademię Medyczną w Krakowie w 1970 roku.

W 1973 roku wraz z Andrzejem Szczeklikiem wydał książkę „Leczenie chorób alergicznych”, zaś trzy lata później zaprezentował „Podstawy immunologii” pod auspicjami Państwowego Zakładu Wydawnictw Lekarskich, której późniejsze wznowienia ukazały się zarówno w 1987 roku, jak i 1999 oraz 2000 przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Warto dodać, że w 2008, 2010 oraz w 2017 roku miały miejsce kolejne wznowienia tej książki.

Dodatkowo w 1983 roku Ptak napisał „Immunologię ogólną: skrypt dla studentów i lekarzy”, która również sprzyjała kształceniu przyszłych pokoleń specjalistów w tej dziedzinie.

Wyróżnienia

Odznaczenia

Włodzimierz Ptak, jako uznany specjalista w swojej dziedzinie, otrzymał szereg prestiżowych odznaczeń. Wyróżnienia, które zdobył, są dowodem jego ogromnego wkładu w rozwój medycyny i edukacji. W 1977 roku otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, a następnie w 1998 roku został uhonorowany Krzyżem Komandorskim tego samego orderu.

Nagrody

Jego osiągnięcia znalazły również odzwierciedlenie w licznych nagrodach, które zdobył przez lata. Wśród nich wyróżniają się m.in.:

• Nagroda Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej I stopnia, którą przyznano mu siedmiokrotnie w latach 1973–2009,
• Nagroda Sekretarza Naukowego Polskiej Akademii Nauk w latach 1973 oraz 1984,
• Nagroda im. Jędrzeja Śniadeckiego, przyznana w 1978 roku,
• Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego z USA w 1981 roku,
• Nagroda Wydziału VI Nauk Medycznych Polskiej Akademii Nauk I stopnia w 1982 roku,
• Nagroda Państwowa w 1984 roku,
• Odznaka „Zasłużony Nauczyciel PRL” również w 1984 roku,
• Medal „Gloria Medicinae” od Polskiego Towarzystwa Lekarskiego w 1992 roku,
• Nagroda Prezesa Rady Ministrów w 1996 roku,
• Nagroda Ministra Edukacji Narodowej w 1999 roku,
• Laur Jagielloński, przyznany przez Uniwersytet Jagielloński w 1999 roku,
• Odznaka „Honoris Gratia” w 2016 roku.

Wszystkie te nagrody i odznaczenia są świadectwem jego wyjątkowego zaangażowania oraz znaczenia, jakie wniosł do medycyny i nauki.

Opracowano na podstawie materiału źródłowego.

---

Oceń: Włodzimierz Ptak

---