Karol Estreicher

---

Rodzina

Karol Estreicher pochodził z prominentnej rodziny krakowskiej, znanej jako Estreicherowie. Jego ojciec, Stanisław (1869–1939), cieszył się w kraju uznaniem jako profesor prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie pełnił również funkcję rektora w latach 1919–1921. Jego matka, Helena (1870–1940), z domu Longchamps de Bérier, miała znaczący wkład w prowadzenie rodziny i domu.

Karol miał dwie siostry. Ewa, która poślubiła Ludwika Grodzickiego, oraz Krystynę, według rodziny także żonę profesora Konstantego Grzybowskiego. Rodzina Estreicherów zawsze odgrywała ważną rolę w życiu intelektualnym i społecznym Krakowa.

Życiorys

Naukę Karol Estreicher rozpoczął w szkołach krakowskich, kończąc Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego. Następnie podjął studia z zakresu historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, które zwieńczył uzyskaniem doktoratu w 1928 roku pod opieką profesora Juliana Pagaczewskiego. W 1947 roku habilitował się, a w 1950 roku objął stanowisko etatowego profesora nadzwyczajnego, by w 1954 roku uzyskać tytuł profesora nadzwyczajnego na Uniwersytecie Jagiellońskim. Na mocy decyzji z 1972 roku otrzymał tytuł profesora zwyczajnego.

W okresie 1945-1950 wykładał jednocześnie w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, a także w Wyższej Szkole Sztuk Pięknych we Wrocławiu w latach 1951-1961. Od 1947 roku pełnił funkcję wicedyrektora, a od 1951 roku był dyrektorem Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego aż do swojej emerytury w 1976 roku. Warto również podkreślić, że w latach 1946-1964 kierował renowacją Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego, która zakończyła się na 600-lecie tej szacownej instytucji.

W trakcie drugiej wojny światowej, po ewakuacji mienia kulturowego z Krakowa, w tym z Wawelu, Estreicher, jako sekretarz premiera RP na uchodźstwie, gen. Władysława Sikorskiego, zaangażował się w badanie skutków strat kulturowych wynikających z niemieckiej okupacji. W tym czasie zarządzał ośmioosobowym zespołem odpowiedzialnym za stworzenie Biura Rewindykacji Strat Kulturalnych przy Ministerstwie Prac Kongresowych w Londynie. Zespół zbierał informacje przesyłane drogą kurierską przez archiwistów, muzealników oraz bibliotekarzy z okupowanej Polski, a następnie przekazywał je w formie raportów i opracowań rządom alianckim.

Już na początku 1940 roku powstał pierwszy raport, który dokumentował straty w polskiej kulturze spowodowane przez okupanta niemieckiego w 1939 roku. Końcowym efektem pracy zespołu było opublikowanie w 1944 roku, pod redakcją K. Estreichera, książki pt. *Straty kultury polskiej. Katalog strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939–1944*, liczącej ponad pięćset stron. We wstępie redaktor podkreślił znaczenie współpracy wielu badaczy oraz pasjonatów kultury, którzy z narażeniem życia dokumentowali działania okupanta.

Pod koniec wojny Estreicher wrócił do Polski z Niemiec, gdzie odzyskał cenne dzieła sztuki oraz archiwalia, które były przechowywane w brytyjskiej strefie okupacyjnej. W drodze powrotnej odkrył w sztolniach kopalni soli w Grasleben i Goslar mienie kulturowe z Wielkopolski. Na całym świecie znane jest zdjęcie Estreichera w mundurze majora Polskich Sił Zbrojnych, na którym wita z zachowanym w nienaruszonym stanie obrazem Leonarda da Vinci, Dama z gronostajem, na dworcu głównym w Krakowie. Po powrocie do Polski wielokrotnie prowadził misje rewindykacyjne do Niemiec, mające na celu odzyskanie skradzionego Ołtarza mariackiego.

Działalność pisarska

Karol Estreicher był niezwykle wytrwałym kontynuatorem tradycji literackiej i naukowej, mimo licznych przeciwności, z jakimi musiał się zmagać ze strony władz Uniwersytetu Jagiellońskiego, zwłaszcza w czasach PRL. To właśnie w tym trudnym okresie próbował przejąć prawa autorskie do bibliografii, która była dziełem jego dziadka Karola Estreichera (1827–1908) oraz ojca Stanisława. Po latach pracy w latach 1957–1989 wznowił on Bibliografię polską Estreichera, uzupełniając ją i prezentując w czternastu tomach. Dodatkowo samodzielnie sporządził zeszyt 1 tomu XXXIV w 1951 roku.

Estreicher był znany nie tylko jako bibliograf, ale również jako autor szanowanych prac naukowych. Jego dorobek obejmuje takie tytuły jak Miniatury Kodeksu Behema (1933), Załuscy: bibliografia odnosząca się do Załuskich w XVII i XVIII wieku (1952) czy Grobowiec Władysława Jagiełły (1953). Pisał także o Collegium Maius [UJ] (1968) oraz o historii sztuki w zarysie (1973, wyd. 10, 1990). Nie można zapomnieć o jego pracy translatorskiej oraz opracowawczej dotyczącej Żywotów najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów G. Vasariego (t. I-IX, 1985–1990). Oprócz dorobku naukowego, Karol Estreicher stworzył również utwory literackie, takie jak Nie od razu Kraków zbudowano (1947) oraz Krystianna (1957).

W okresie międzywojennym Estreicher odgrywał także rolę encyklopedysty. Był współautorem Encyklopedii staropolskiej, którą opracowywał razem z Aleksandrem Brücknerem w latach 1937–1939. W tym dziele odpowiedzialny był za wybór ikonografii oraz haseł związanych z sztuką, takimi jak malarstwo, przemysł artystyczny, rzeźba oraz ubiór.

Po 1990 roku, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, które było spadkobiercą spuścizny naukowej Estreichera, podjęło się ważnego przedsięwzięcia wydania jego wielotomowych dzienników. Prace te, zatytułowane Dzienniki wypadków, obejmują lata 1939–1984 i ukazały się w kilku tomach. Każdy z nich ma ponad siedemset stron. Warto również zaznaczyć, że Towarzystwo wznowiło wydany w 1944 roku w Londynie tytuł Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939–1944 (Kraków 2003), który został wzbogacony o dokumenty przygotowane przez Zbigniewa Kazimierza Witka pod tytułem Dokumenty strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939–1944 z archiwum Karola Estreichera (Kraków 2003).

Działalność społeczna

Karol Estreicher był osobą o dużym zaangażowaniu w różne aspekty życia społecznego. Od 1957 do 1984 roku pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, aktywnie uczestnicząc w promowaniu sztuki i kultury w regionie. Dodatkowo, działał jako ekspert w Ministerstwie Kultury oraz Ministerstwie Spraw Zagranicznych, gdzie zajmował się rewindykacją polskich dóbr kultury, która obejmowała nie tylko Niemcy, ale także Kanadę na koniec lat 50. XX wieku.

Ważnym elementem jego aktywności społecznej była również funkcja przewodniczącego rady nadzorczej Nauczycielskiej Spółdzielni Mieszkaniowej w Krakowie, w której to roli działał przez blisko trzydzieści lat. W sferze politycznej Estreicher zaangażował się jedynie raz, a to na zaproszenie Józefa Cyrankiewicza, z którym łączyła go bliska znajomość jeszcze przed II wojną światową. Mimo trudnych warunków podczas wojny, Teresa z Lasockich Estreicherowa wspierała Cyrankiewicza, przesyłając mu paczki do obozu Auschwitz-Birkenau.

W latach 1955–1956 Estreicher pełnił funkcję przewodniczącego krakowskiej rady Frontu Narodowego, choć szybko zajął dystans wobec władz PRL. Zamiast tego, skupił się na wspieraniu niezależnych środowisk twórczych oraz utrzymywaniu kontaktów jako członek polskiego PEN Clubu, gdzie nawiązał przyjaźń z Antonim Słonimskim. W 1964 roku, pod wpływem Slonimskiego, Estreicher podpisał „List 34” skierowany do premiera PRL, Józefa Cyrankiewicza, w którym krytykował politykę kulturalną ograniczającą dostęp do papieru oraz działania cenzury. Mimo silnych nacisków, nie wycofał swojego podpisu, co miało swoje konsekwencje.

Cena jego zaangażowania była wysoka – w 1966 roku wyniknęły trudności z nadaniem mu tytułu profesora zwyczajnego. Dodatkowo, spotkał się z ostracyzmem ze strony środowiska akademickiego, które wyrażało swoje niechętne opinie na temat jego dorobku naukowego oraz rozpowszechniało nieprawdziwe i szkalujące informacje o Estreicherze.

Ostatnie lata

Po zakończeniu swojej kariery zawodowej, która miała miejsce w 1976 roku, Karol Estreicher został ekspertem Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego i Techniki. Jego zadaniem było rozstrzyganie kwestii dotyczących żądań Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD) w sprawie zwrotu Biblioteki Pruskiej, która od 1945 roku znajdowała się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Estreicher wyraźnie sprzeciwiał się decyzjom podjętym przez władze Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1975 roku, kiedy to postanowiono nadawać zbiorom Biblioteki Pruskiej znaki własności.

Na skutek zdecydowanych argumentów Estreichera, proces ten został wstrzymany, a nawet dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej, Władysław Andrzej Serczyk, podzielił jego punkt widzenia. W 1981 roku obaj zdecydowanie opowiedzieli się za zwrotem Biblioteki Pruskiej władzom NRD lub Niemieckiej Republice Federalnej (RFN). Podkreślali jednak, że taka operacja powinna być poprzedzona zwrotem polskich dóbr kultury, które zostały zrabowane przez III Rzeszę z okupowanej Polski w latach 1939–1945. Domagali się również rekompensaty w formie dóbr kultury za celowe i brutalne niszczenie polskiego dziedzictwa kulturowego przez Niemców w latach 1944–1945, które miało miejsce po upadku powstania warszawskiego.

Karol Estreicher zmarł 29 kwietnia 1984 roku w Krakowie. Jego ostatni spoczynek znajduje się na cmentarzu Rakowickim, w grobowcu rodzinnym (kwatera BA-płd-po prawej grobu Kopf Józefy). Od 1946 roku był żonaty z Teresą, która zmarła w 1974 roku, była ona córką Józefa Lasockiego, znanego przedwojennego generała Wojska Polskiego.

Muzeum Estreicherów – Strat Kultury i Rewindykacji

29 kwietnia 2009 roku, w dniu upamiętniającym 25. rocznicę śmierci profesora Karola Estreichera, odbyło się uroczyste otwarcie jego willi. Niezwykły budynek, przekazany na krótko przed jego odejściem Towarzystwu Przyjaciół Sztuk Pięknych, znajduje się w malowniczej okolicy Woli Justowskiej, w sercu Krakowa. Po czteroletniej renowacji, willa została przekształcona w Muzeum Rodu Estreicherów, Strat Kultury i Rewindykacji.

W muzeum tym można odkryć nie tylko historię rodziny Estreicherów, ale również szereg dzieł sztuki oraz przedmiotów, które są świadectwem bogatej kultury tego regionu. Więcej informacji na temat eksponatów oraz działalności placówki można znaleźć w osobnym artykule dotyczącym Muzeum Rodu Estreicherów, Strat Kultury i Rewindykacji w Krakowie.

Publikacje

Publikacje Estreichera

Karol Estreicher, wybitny badacz i pisarz, pozostawił po sobie bogaty dorobek literacki. Jego publikacje obejmują m.in. Miniatury Kodeksu Behema, wydane w 1933 roku, oraz Tryptyk Św. Trójcy z 1936 roku. Współpraca z Zbigniewem Witekiem zaowocowała także w Encyklopedii Staropolskiej, która ukazała się w latach 1936 i 1939, w której Estreicher przyczynił się do doboru ilustracji.

Jego prace w zakresie strat kultury, takie jak Cultural Losses of Poland z 1944 roku, oraz Historia sztuki w zarysie, wydana w 1973 roku, stanowią ważne dokumenty historyczne. W serii publikacji, gdzie można również znaleźć Zamęt (1976) oraz Nieznana księga Tacyta (1976), widoczny jest jego ogromny wkład w badania historyczne.

Estreicher jest również autorem Grobowca Jagiełły z 1949 roku oraz publikacji o kolekcjach, takich jak Collegium Maius – dzieje gmachu (1968) i Collegium Maius – dzieje, obyczaje, zbiory (1970). Jego prace były prezentowane w różnych formatach i dotyczą szerokiego zakresu tematów, od kadencji do kultury.

Bibliografie prac Estreichera

W ciągu swojego życia Estreicher był przedmiotem wielu bibliografii, które dokumentowały jego aktywność twórczą. Przykładowo, Bibliografia prac prof. Karola Estreichera jr. za lata 1927–2006, zestawiona przez Dariusza Matelskiego, obejmuje numery od 1 do 317, szczegółowo opisując jego wkład w historiografię.

Dwie inne znaczące bibliografie obejmują prace Estreichera z lat 1924–2013 oraz 1924–2015, documentujące jego działalność od początku kariery do czasów późniejszych. Ponadto, prace z lat 1927–2017 zawierają obfitą dokumentację jego spuścizny naukowej.

Bibliografie potwierdzają, że Karol Estreicher był osobą aktywną duchowo i intelektualnie przez całe życie, a jego wkład jest nadal przedmiotem badań i uznania.

Publikacje o Estreicherze

Wielu badaczy i historyków kultury poświęciło swoje prace osobie Karola Estreichera. Publikacje o prof. Karolu Estreicherze jr. za lata 1929–2013, przygotowane przez Dariusza Matelskiego, są przykładem ich docenienia.

Wśród najważniejszych wydania można wymienić Estreicheriana z 1936 roku oraz dzieła badawcze dotyczące Ołtarza Mariackiego, w których Estreicher odegrał kluczową rolę. Jego życie i wpływ na polską kulturę zostały również opisane w Gazecie Wyborczej, gdzie Matelski złożył hołd jego dziedzictwu.

Wiele książek, takich jak Grabież i restytucja polskich dóbr kultury, ukazuje jego niezastąpioną rolę w ochronie kultury i sztuki w Polsce, a także jego bezinteresowną działalność na rzecz odzyskania zagrabionych dzieł sztuki. Te publikacje są nie tylko hołdem dla Estreichera, ale także ważnym dokumentem naszej historii kulturowej.

Ordery i odznaczenia

Karol Estreicher był osobą, która zdobyła wiele wyróżnień za swoje zasługi i działalność na rzecz społeczeństwa. Jego osiągnięcia zostały docenione poprzez różnorodne odznaczenia, które przyznano mu za działalność w różnych dziedzinach.

• order Sztandaru Pracy II klasy,
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1959),
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (21 lutego 1947),
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski,
• Złoty Krzyż Zasługi (28 września 1954),
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (15 stycznia 1955),
• odznaka tytułu honorowego „Zasłużony Nauczyciel Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”,
• Złota odznaka „Za pracę społeczną dla miasta Krakowa” (1972).

Lista tych odznaczeń pokazuje, jak znaczący był jego wkład w rozwój i edukację w Polsce. Jego praca została nie tylko zauważona, ale także doceniona przez wspólnotę i państwo.

---

Oceń: Karol Estreicher

---