Dom Długosza w Krakowie

---

Historia

Łaźnia królewska

Murowana konstrukcja, która wchodzi w skład najstarszej części zachowanego kompleksu, została wzniesiona w pierwszej połowie XIV wieku. Znajdując się w sąsiedztwie zamku, blisko bramy Pobocznej, budynek ten na końcu stulecia pełnił rolę łaźni królewskiej. Korzystała ona z wód Rudawki, będącej sztucznym ciekiem wodnym, który obecnie płynie ulicą Podzamcze i otaczał obiekt od strony południowej oraz zachodniej.

Rezydencja możnowładcza

Wraz z postępującym wysychaniem Rudawki, zachowanie łaźni w tym miejscu stało się niepraktyczne. W 1390 roku, w dokumencie z 9 sierpnia, król Władysław Jagiełło oddał budowle Krystynowi z Ostrowa, który przekształcił ją w swoją rezydencję. Do obecnego domu dobudował sąsiadującą kamienicę, którą nabył od mieszczanina Tomka, znanego jako Lewka, oraz murowaną kuchnię, zakupioną w 1408 roku od arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Kurowskiego.

Owa kuchnia znajdowała się poza murami miejskimi, co zmusiło Krystyna do włączenia murów obronnych do swojej rezydencji. To był pierwszy przypadek w Krakowie, w którym do budynku mieszkalnego dołączono elementy obwarowań, które tym samym straciły swoje militarne znaczenie.

Dom kapitulny

W 1413 roku, po uzyskaniu zgody i potwierdzenia królewskiego w dokumencie z 25 sierpnia, Krystyn przekazał budynek kapitule katedralnej. W zamian za to otrzymał dziesięciny z wsi Kamyk i Sławkowice, przyznane przez biskupa Wojciecha Jastrzębca. To z jego dóbr stołowych finansowana była altaria św. Jadwigi w katedrze krakowskiej. Od tej pory obiekt pełnił rolę domu kanoników.

Do jego ustrojenia przyczynili się Monsieur Mikołaj Hinczowic z Kazimierza oraz Jan z Rudzicy, którzy w latach 1415–1430 przeprowadzili znaczną przebudowę. Przedtem budynek znany jako „łaźnia zamkowa” zyskał odtamją nazwę „domu Hińczy”. Kolejni kanonicy obowiązani byli płacić corocznie dwie grzywny na rocznicową mszę, w intencji Mikołaja.

Dom Długoszów

Po śmierci Jana z Radochoniec w 1450 roku kapituła przekaże budynek Janowi Długoszowi, zgodnie z decyzją z 4 lutego. Możliwe, że taka decyzja była wynikiem wpływu jego krewnego, Jana Elgota. Kanonik początkowo mieszkał tam sam, jednak kustosz kapituły w czasie pobytu w Krakowie też mógł z niego korzystać. W 1453 roku do Długosza dołączył jego brat, noszący to samo imię. Dla dwóch lokatorów budynek okazał się zbyt mały, co skutkowało przebudową w następnym roku.

Do pierwotnej struktury dodano piętro oraz dwa piętrowe skrzydła, usytuowane od południowej i zachodniej strony, tworząc zespół w kształcie litery L. Całość obiektu układała się w kształt podkowy, z dziedzińcem w centralnej części.

Podczas pożaru w 1455 roku, ten dom ocalał, w przeciwieństwie do większości kanonickich budynków, które spłonęły. W czerwcu 1461 roku bracia Długoszowie zostali zmuszeni do opuszczenia swoich rezydencji po wygnaniu związanym z konfliktem kapituły z królem Kazimierzem Jagiellończykiem. W trakcie tumultu, który zakończył się tragiczną śmiercią Andrzeja Tęczyńskiego, dom Długoszów stał się schronieniem dla jego syna Jana, który musiał się ukrywać. Udało mu się wydostać do zamku królewskiego przez tyły klasztoru franciszkanów.

Dom braci Długoszów został splądrowany przez braci Kurozwęckich, Stanisława i Dobiesława, działających na zlecenie monarchy, 19 grudnia tego samego roku. Długoszowie wrócili do Krakowa w 1463 roku, a kapituła przekazała im 10 grzywien na odbudowę budynku.

W kolejnych latach młodszy brat zajął wschodnie skrzydło przy Kanoniczej, podczas gdy Jan Długosz starszy korzystał z dobudowanej przestrzeni. To właśnie tam pracował nad swoimi dziełami, „Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae” (od 1455) oraz „Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis” (od 1470). Być może to miejsce stało się także jednym z jego nauczycielskich ośrodków, gdzie kształcił synów Kazimierza Jagiellończyka od 1467 roku. Po śmierci brata w 1471 roku, dzielił mieszkanie z Jakubem z Szadka, profesorem Uniwersytetu Krakowskiego.

W 1479 roku Długosz został nominowany na arcybiskupa lwowskiego, co wiązało się z jego rezygnacją z kanonii, lecz nadal mieszkał w domu kapitulnym aż do swojej śmierci 19 maja 1480 roku. Po jego zgonie, budynek szlaknął Jakub z Szadka, który wkrótce zamieszkał z Grzegorzem Lubrańskim.

Czasy nowożytne

Wśród następnych kanoników, którzy zamieszkiwali budynek, zauważalną postacią był Maciej z Miechowa, również profesor i rektor Uniwersytetu, autor „Chronica Polonorum”, chroniki kontynuującej dzieło Długosza. Zajmował on mieszkanie od 1514 roku, współdzieląc je z Maciejem Drzewickim. Ubogacał dom, gromadząc pokaźną bibliotekę oraz kolekcję dzieł sztuki, monet, instrumentów naukowych i muzycznych, map oraz obrazów.

Władysław Łuszczkiewicz wskazywał na związki z renesansowymi elementami, które pojawiły się w tym okresie, w tym nowo wprowadzane gzymsy oraz portal bramy od strony Kanoniczej, ozdobiony łacińską inskrypcją. Uznaje się, że na początku XVI wieku miała miejsce przemiana budynku, z kolei portal datuje się na drugą połowę stulecia. W 1571 roku wykonano remont obiektu, w wyniku którego ściany zostały wzmocnione skarpami zewnętrznymi, okna nowe obramienia, a wnętrza ozdobiono malowidłami i urządzono kuchnię. Nowe prace adaptacyjne pojawiły się w 1775 roku, kiedy to dodano galerie od strony dziedzińca oraz wymieniono dach, co było związane z niwelacją zniszczeń wojennych z okresu konfederacji barskiej.

Po III rozbiorze Polski, a wraz z włączeniem Krakowa do Austrii, większość budynków kapitularnych przekazano w inne ręce. Kapitula zachowała jedynie osiem obiektów, w tym dom Długosza, który z kolei użytkowano w dalszym ciągu jako cel mieszkalny. W 1825 roku przekazano go pod administrację prokuratorii kapitulnej, a rok później do budynku wprowadził się kanonik Ludwik Łętowski. Ostatecznie, w 1839 roku, dom stał się siedzibą prokuratorii, lokując się w wschodnim skrzydle przy Kanoniczej, gdzie zamieszkiwali również kolejni księża wiceprokuratorzy i notariusze kapitulni.

Dom Wyspiańskich

W 1873 roku część budynku zaczęła wynajmować Franciszek Wyspiański. Zatrzymał się w trzech pomieszczeniach na parterze, usytuowanych w południowo-zachodnim narożniku. Wcześniej przed wprowadzeniem się z żoną Marią i dwoma synami przeprowadził remont, który przekształcił przestrzeń w cele mieszkalne. W dużej, sklepionej izbie, wcześniej wozowni, zaaranżował swoją pracownię. Dwa inne pomieszczenia, w tym dawne stajnie, przekształcił w sypialnię dla żony oraz kuchnię. Niektóre źródła podają, że mieszkalny domek, usytuowany blisko Długosza, także służył rodzinie Wyspiańskich, w związku z czym dom połączono z ich dawną częścią.

W domach tego czasu warunki życiowe były typowe dla zabudowy Krakowa – dostęp do wody wyłącznie ze studni, brak nowoczesnych urządzeń sanitarnych oraz trudności w ogrzewaniu mieszkań. Z biegiem lat rodzinie Wyspiańskich zaczęły doskwierać te niedogodności, w szczególności mała powierzchnia lokum. Franciszek zdecydował się podzielić swoją pracownię na pół kotarą, przeznaczając jedną część dla siebie, a drugą do prowadzenia zajęć i zebrania materiałów do pracy. Dom Długosza, będący w dobrym okresie dla artysty, z biegiem czasu stał się miejscem kryzysów twórczych, problemów z alkoholem, depresji oraz rodzinnych tragicznych zdarzeń – nagłym zgonem młodszego syna Tadeusza w 1875 roku, oraz odejściem żony z powodu gruźlicy w 1876 roku. Wsparcie starały się zapewnić mu matka i siostra, które zamieszkały w jego domu jeszcze za życia Marii, co jednak nasiliło problemy z przestrzenią. Po czterech latach (1880) starszy syn Stanisław opuścił rodzinę, przechodząc pod opiekę wujostwa Stankiewiczów. W tym samym roku Wyspiański przeniósł się z domu Długosza do budynku przy ulicy Kopernika.

Mieszkanie w bliskim sąsiedztwie Wawelu, z niesamowitym widokiem na ten majestatyczny zespół, miało istotny wpływ na późniejsze prace Stanisława Wyspiańskiego, a także na czas spędzony z ojcem w jego warsztacie. Pracownia, służąca też za miejsce zabaw dla kolegów, miała odzwierciedlenie w twórczości Stanisława, co potwierdzili wspomnienia Stanisława Estreichera oraz Henryka Opieńskiego. Artysta poświęcił temu etapowi swego życia napisany w 1903 roku wiersz „U stóp Wawelu miał ojciec pracownię…”

Rocznica śmierci Długosza

W 1880 roku, z okazji czterechsetnej rocznicy zgonu kronikarza, wzrosło zainteresowanie jego dawnym miejscem zamieszkania, które coraz częściej nazywano „domem Długosza”, a nie „Pod Matką Boską”, od obrazu zdobiącego elewację. W tym czasie zaczęły ukazywać się prace dotyczące historii tego budynku. Z okazji uroczystości rocznicowych kapituła postanowiła przeprowadzić renowację obiektu, zaś w czasie I Zjazdu Historyków Polskich (18–21 maja 1880), umieszczono na elewacji skrzydła południowego kamienną tablicę erekcyjną, pochodzącą z XV wieku, z zburzonego domu Psałterzystów (Psałterii), ufundowaną przez Długosza. W tym samym roku, 12 lipca, kapituła oraz konserwator zabytków Józef Łepkowski, postawili tam dodatkową tablicę upamiętniającą, że z tym miejscem związany jest najwybitniejszy polski kronikarz późnego średniowiecza. Długosz sprawił, że dom zyskał liczne dokumentacje ikonograficzne w różnych formach, co świadczy o jego znaczeniu w zbiorowym i kulturowym świadomości Krakowa.

Od końca XIX wieku

Do 1900 roku dom Długosza był zamieszkany przez Władysława Ignacego Wisłockiego, profesora i kustosza Biblioteki Jagiellońskiej, który mieszkał tam z rodziną. Na przełomie XIX i XX wieku kapituła przekazała budynek kurii biskupiej. W 1900 roku, na tyłach domu, na miejscu ogrodu, wzniesiono neogotycki gmach Seminarium Duchownego, co doprowadziło do największych zmian w wnętrzach domu Długosza, który dostosowano do potrzeb kurii oraz potrzeb związanych z seminarium, przekształcając jego oficynę w kuchnię. W 1906 roku przeprowadzono dalszy remont budynku.

Okres międzywojenny przyniósł nowe plany dotyczące przeznaczenia budynku. W 1927 roku, prezes Radia Kraków, Bronisław Winiarz, zaproponował, by w domu urządzić muzeum poświęcone Stanisławowi Wyspiańskiemu, jako oddział Muzeum Narodowego, jednak pomysł ten, podobnie jak nowa inicjatywa z 1932 roku, nie doczekał się realizacji.

Pomiędzy 1980 a 1990 rokiem, po przeprowadzeniu remontu, ponownie pojawił się pomysł utworzenia muzeum, w tym przypadku poświęconego Franciszkowi Wyspiańskiemu. Zakrojone na szeroką skalę prace remontowe zakończyły się w latach 90. XX wieku, z najważniejszymi działaniami zakończonymi do 1990 roku. W 1991 roku, budynek przekazano Papieskiej Akademii Teologicznej, gdzie ówczesny papież Jan Paweł II poświęcił ten obiekt i ulokowano tam rektorat uczelni.

Budynek

Dom Długosza, usytuowany przy ulicy Kanoniczej 25, na styku z ulicą Podzamcze, to obiekt o bogatej historii i fascynujących detalach architektonicznych. Przebudowy, które przeszedł, znacznie wpłynęły na jego pierwotny charakter, jednak część średniowiecznych cech wciąż jest obecna. Jego struktura, zbudowana z łamanego kamienia i cegły, w przeszłości poddawana była różnym modyfikacjom, w tym oskarpowaniu murów w 1571 roku.

Opis ogólny

Obiekt tworzy podkowę, której środek zajmuje dziedziniec, zamykany od północy przez ścianę sąsiedniego budynku. W szczególności południowe skrzydło, wynik rozbudowy przez Długosza, wysunięte jest w stronę Wawelu, co dodaje architekturze dynamiki. Dach nad częścią wschodnią jest siodłowy, natomiast nad częścią Długoszową znajduje się dach polski, wprowadzony w 1775 roku, bogato zdobiony roślinną polichromią.

W najstarszej części budynku, na parterze i w piwnicy, zachowały się fragmenty murów z dawnej łaźni. Gotyckie elementy budowli można napotkać w różnych miejscach, w tym na elewacji od strony Kanoniczej, gdzie znajdują się dwa duże gotyckie okna. Powyżej nich odkryto również małe okienko z XV wieku, co potwierdza długą historię budynku.

Renesansowe detale obiektu obejmują fryzy nadokienne oraz portal z drugiej połowy XVI wieku, który zdobi sentencja „Nil est in homine bona mente melius”, co tak naprawdę oznacza, że „Nic nie ma lepszego w człowieku ponad rozum.” We wnętrzach można natrafić na kamienne detale architektoniczne z tego samego okresu, a także rzeźbiony herb Jastrzębiec na sklepieniu sieni.

Obraz na elewacji

Na południowej elewacji skrzydła wschodniego znajduje się imponujący, barokowy obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, namalowany na desce w naturalnych rozmiarach. Pochodzi on z XVII lub XVIII wieku i był regularnie odnawiany przez znanych malarzy, takich jak Lisowski czy Wojciech Eliasz. Obraz nosi ślady szesnastu kul, które mogą wskazywać na czasy potopu szwedzkiego lub Wiosny Ludów z 1848 roku.

Tablice na elewacjach

Najstarsza z tablic, umieszczona na budynku, ma korzenie sięgające Psałterii na Wawelu. Fundacja tego obiektu miała miejsce w 1393 roku przez Jadwigę i Jagiełłę, a Jan Długosz odnowił go w 1480 roku. Tablica, stanowiąca jedyny pozostały element po zburzeniu Psałterii, została wmurowana w elewację południowego skrzydła domu Długosza w 1880 roku podczas I Zjazdu Historyków Polskich.

*„Pro Collegio Psalteristar(um) ecc(lesia)e craeovien (sis) per Wladislau(m) secundu(m) rege(m) et Heduigim reginam(m) Polonie fundato Johannes Longini Cano(n)icus Cracovien(sis) ad honore(m) Dei omnipote(n)tis fabricavit me anno mille(simo)°cccc°octuagesimo”*

Dolna część tablicy zawiera napis opisujący fundację, a górna część przedstawia płaskorzeźbę Madonny z Dzieciątkiem oraz fundatora, kanonika Długosza. Obraz fundatora, uznawany czasem za portret Długosza, daje jednak wrażenie typizowanego wizerunku.

W 1880 roku, w tym samym miejscu umieszczono również kolejną tabliczkę, upamiętniającą życie Długosza:

*„Ta część domu dobudowana przez braci Długoszów roku 1450, tu Jan Długosz mieszkał lat 30, tu pisał dzieje Polski i tu umarł 1480 r.”*

Kolejna tablica pamiątkowa, poświęcona Stanisławowi Wyspiańskiemu, została umieszczona na elewacji od strony Podzamcza i została wykonana z brązu przez Bronisława Chromego, z okazji sześćdziesiątej rocznicy śmierci artysty w 1967 roku. W 2015 roku, dla uczczenia Jana Długosza, odsłonięto nową tablicę zaprojektowaną przez profesora Andrzeja Zwolaka z Akademii Sztuk Pięknych, na której umieszczono cytat z Roczników.

*„Miłość Ojczyzny przewyższa zwykle wszelką inną miłość.”*

Duchowni mieszkańcy domu

W poniższym tekście przedstawiamy szczegółowe informacje na temat duchownych, którzy mieli zaszczyt mieszkać w Domu Długosza. Zestawienie to bazuje na badaniach K. Hoszowskiego, ale zostało wzbogacone o dodatkowe dane pochodzące z różnych źródeł. Warto zauważyć, że z powodu ubogich materiałów archiwalnych, lista ta może być niepełna.

Dla niektórych kanoników dostępne są jedynie przybliżone daty ich pobytu, co utrudnia tworzenie pełnego obrazu. Należy również dodać, że znak † przy dacie końcowej informuje o zmarłych mieszkańcach tego domu, a w przypadku opuszczenia mieszkania przez duchownych, często było to związane z ich przenosinami do innych budynków lub rezygnacją z dotychczasowego miejsca w kapitule, po objęciu wyższych godności kościelnych.

Mikołaj Hińcza z Kazimierza, 1415 (lub ok. 1430)	Jan Konarski, do 1503	Jakub Montano, od 1571 do 1580†	Łukasz Dębski, od 1631 do 1634	Jan Kazimierz Bokum, od 1690 do 1701	Ludwik Łętowski, od 1826 do 1839
Jan z Rudzicy, 1415 (lub ok. 1430)	Jan Karnkowski, od 1503 do 1504	Zbigniew Ziółkowski, od 1580 do 1583†	Wojciech Purzycki, od 1634 do 1639†	Michał Trzebiński, od 1701 do 1734
Jan z Radochoniec, od 1439 do 1450†	Piotr Tomicki, od 1504	Piotr Przerębski, od 1583 do 1585†	Wacław Leszczyński, od 1639 do 1645	Jan Benedykt Grodzicki, od 1734 do 1751
Jan Długosz starszy, od 1450 do 1480†	Maciej z Miechowa, od 1514 do 1516	Maciej Kłodziński, od 1585 do 1616†	Justus Słowikowski, od 1645 do 1650	Walenty Pruski, od 1751 do 1776
Jan Długosz młodszy, od 1453 do 1471†	Maciej Drzewicki, od 1514 (1515)	Mikołaj Lubomirski, od 1616 do 1617†	Wawrzyniec Gembicki, od 1650 do 1653†	Adam Łętowski, od 1776 do 1778†
Jakub z Szadka, od 1472 do 1487†	Jan z książąt litewskich, w 1514	Andrzej Szyszkowski, od 1617 do 1622	Mikołaj Leżeński, do 1674	Ignacy Bieńkowski, od 1778 do 1782
Grzegorz Lubrański, od 1480	Bernard Wapowski, od 1516	Erazm Kretowski, od 1622 do 1625	Zbigniew Lanckoroński, od 1674 do 1678†	Ignacy Wojczyński, od 1782 do 1789
Jan Leszczyński, od 1487	Walenty Herburt, do 1560	Albert Łubieński, od 1625	Andrzej Pągowski, od 1678 do 1683	Augustyn Lipiński, od 1789 do 1814†
Jan Baruchowski, w 1500	Franciszek Krasiński, od 1560 do 1571	Marcin Karnkowski, do 1631†	Andrzej Tobiasz Żaboklicki, od 1683 do 1690†	Hipolit Starowiejski, od 1814 do 1825†

Wykaz wiceprokuratorów oraz notariuszy kapitulnych, którzy zamieszkiwali dom od 1839 roku, obejmuje:

• Ludwik Haselquist (wiceprokurator do 1842),
• Sylwester Grzybowski (wiceprokurator do 1850),
• Józef Godlewski (wiceprokurator do 1861, od 1850 do 1852 notariusz),
• Jan Pietrzykowski (notariusz do 1861, wiceprokurator do 1872),
• Teofil Miodowicz,
• Józef Krzemiński (notariusz od 1861 do 1867),
• Juliusz Bukowski (notariusz do 1876),
• Ignacy Polkowski (notariusz od 1877).

---

Oceń: Dom Długosza w Krakowie

---